همین که نام یک مکان می‌شود صحن عتیق و همین که قدیمی‌ترین نمای به یادگار مانده در گنجینه تصاویر موجود از حریم ملکوتی هشتمین خورشید، مربوط به این صحن است، خود به خوبی گواهی می‌دهد از دیرینه آسمانی شدن این قطعه از زمین.
«صحن عتیق»، یا به قول مشهدی‌های قدیم «صحنه کهنه» همان جایی است که خیلی از خاطرات ارادتمندان به ساحت حضرت شمس الشموس(ع) در آن رقم خورده است. این صحن همان جایی است که خیلی‌ها از سقاخانه‌اش به نیت شفا جرعه‌نوشی کردند؛ این صحن همان جایی است که خیلی‌ها مقابل پنجره فولادش ایستادند و با گره کردن دست در مشبک‌های طلایی رنگ، دل‌هایشان را به آستان حضرتش سپردند؛ این صحن همان جایی‌ست که نوای نقاره‌خانه‌اش هر صبح و شام طنین انداخت بر دل شهر؛ این صحن همان جایی‌ست که ایوان‌هایش سال‌های سال قابی بود برای تصویر ارادت آنها که دست روی سینه می‌گذاشتند و به رسم ادب با یک سلام و اذن دخول قدم در حرم می‌نهادند.
آری! این صحن را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین جلوه‌گاه‌های عرض ارادت و دلبستگی عاشقان علی بن موسی الرضا(ع) خواند که حالا با شکوهی دو چندان نسبت به سال‌های دور و در عین حال با حفظ میراث گران‌قدر تمام این سال‌ها با عنوان «انقلاب اسلامی» و در فضایی به مساحت 6 هزار و 740 متر مربع از زائران پذیرایی می‌کند.
قدیمی‌ترین عکسی که از حرم مطهر رضوی در مجموعه آستان قدس رضوی موجود است؛ این عنوان به تنهایی آن قدر جذابیت دارد که این عکس و مکان ثبت آن را پر اهمیت جلوه دهد. در این تصویر که در سال 1275 هجری قمری معادل با 1233 هجری شمسی توسط آنتونیو جیانوزی، از عکاسان خارجی عصر قاجاریان به ثبت رسیده، نمای نهر خیابان و سقاخانه صحن عتیق حرم مطهر رضوی به تصویر کشیده شده است.
در صحن کهنه حرم مطهر رضوی تا سال‌های1330 هجری شمسی نهری جاری بود که آب آن از 6 فرسنگی مشهد مقدس، از جائی به نام "چشمه کلاسب" در شمال مشهد مقدس سرچشمه می‌گرفت و پس از طی مسافتی وارد شهر می‌شد. آب این نهر پس از عبور از بالاخیابان وارد صحن کهنه شده و از آنجا نیز از پائین‌خیابان می‌گذشت و در بیرون شهر و برای مصارف مزارع کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفت که تصویر این نهر در این عکس واضح است.
البته سقاخانه صحن عتیق آن سال‌ها و صحن انقلاب امروز، حالا هر چند مانند آن روزها جوی و سر چشمه‌ای ندارد، اما هنوز هم در میان صحن حضور دارد و خیلی‌ها به سان تمام سال‌هایی که از زمان بنای این سقاخانه به دست «اسماعیل طلا» می‌گذرد، از آب زلال آن می‌نوشند و سیرآب می‌شوند.
در این تصویر که به اقامه نماز ظهر و عصر تاسوعای حسینی در آذر 91 مربوط می‌شود به خوبی می‌بینیم که سقاخانه هنوز هم در نقطه کانونی صحن انقلاب، جسم و جان زائران آقا را سیراب می‌کند.
آئین‌های دیرین صحن عتیق
هرچند برای همه اماکن حرم مطهر رضوی آئین‌های ویژه‌ای وجود دارد که به مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود اما به جرات می‌توان گفت که صحن انقلاب اسلامی، یکی از اماکن حرم مطهر رضوی است که از سال‌های دور بیشترین آئین‌های حرم در آن اجرا می‌شده است.
این تصویر که سال 1309 هجری قمری مصادف با 1267 هجری شمسی در قاب دوربین عبد الله قاجار ماندگار شده نمایی است از یکی از همین آئین‌ها. این نما برگزاری مراسم روز عاشورا و حضور پرتعداد و پرشور عزاداران در این آئین را نشان می‌دهد.
البته برگزاری آئین‌ها در صحن انقلاب به همین برنامه‌های عزاداری و تعزیه‌خوانی ختم نمی‌شود و امروز نیز با وجود گسترش چشم‌گیر اماکن متبرکه رضوی به برکت نظام جمهوری اسلامی و اجرای مدیریت موفق اسلامی، باز هم آئین‌های سنتی عزاداری و سرور بسیاری در این صحن برگزار می‌شود.
یکی از مهم‌ترین این آئین‌ها، مراسم خطبه‌خوانی است که در عکس پیش رو نمایی از آن را مشاهده می‌کنید.
خوب است همین‌جا اشاره کنیم که آئین خطبه‌خوانی هر سال دو بار در شب عاشورا و شب شهادت حضرت رضا(ع) برگزار می‌شود و در آن خادمان حضرتش با در دست داشتن لاله‌های فروزان دور تا دور صحن انقلاب می‌ایستند و خطبه مخصوص را می‌خوانند.
تماشای این تصویر بهانه خوبی است که سفری دوباره در تاریخ داشته باشیم و این بار در بازگشتی به سال‌های دور از نقاره خانه صحن عتیق یاد کنیم.
نوای نقاره خانه
این تصویر زیبا که ابراهیم ذهبی، معروف به عکاس سیاح مشهدی در سال1325 هجری خورشیدی معادل با سال1365هجری قمری و 1946 میلادی از داخل صحن و از کنار سقاخانه آن گرفته، سردرب شرقی و نقاره‌خانه را به تصویر کشیده است.
صحن انقلاب البته علاوه بر نقاره‌خانه و سقاخانه، اماکن ارزشمند دیگری مانند پنجره فولاد، 4 ایوان و برج ساعت را نیز در خود جای داده است که امید است در مطالب بعدی فرصتی برای ارائه اطلاعات بیشتری درباره آنها پدید آید.
