همه آنها که به اشتیاق زیارت راهی خطه خراسان می‌شوند و به سوی قلب مشهد الرضا(ع) گام برمی‌دارند، در آستانه نوشیدن شهد شیرین حضور در آستان آسمانی آقا، درست در همان لحظه‌ای که تلالو طلایی گنبد بر نگاهشان برق می‌اندازد و چشمه‌های چشم‌هایشان را جاری می‌کند و لب‌هایشان را به یک «السلام علیک یا علی ابن موسی الرضا(ع)» به حرکت در می‌آورد، این تصویر را در ذهن به ثبت رسانده‌اند.
تصویری که تماشایش در هر قابی، خیلی خوب نوستالژی‌های زائرانه‌ات را تداعی می‌کند و مرغ دلت را در بازپروازی عاشقانه همراه می‌سازد با کبوتران حرم.
گنبد زراندود امام رضا (ع)، یکی از زیباترین جلوه‌‌های مذهبی است که با درخشندگی خشت‌‌های طلایی خود، همواره مورد احترام بینندگان بوده و هست. زائر دلباخته‌ای که به قصد زیارت، راه‌‌های طولانی را پشت سر گذاشته و قدم به شهر مقدس مشهد می‌گذارد، در آغاز ورود با دیدن گنبدی طلایی، لبریز از شور و شوق زیارت مرقد منور حضرت رضا (ع) می‌شود.
شاید این بیت توصیف خوبی از این لحظه‌ها باشد:
تا که بر گنبد تو دیده‌ام از دور افتاد
ناگهان بر دل آلوده من شور افتاد
گنبد منور ابتدا مانند سایر بناها، از آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته شده و پس از آن با کاشی تزیین یافت. تا سال 932 هـ.ق (روزگار صفویه) با کاشی‌‌های نفیس آراسته بود، تا اینکه در این سال، طهماسب صفوی برای نخستین بار گنبد را با خشت‌‌های طلا زینت داد. او نخست کاشی‌‌های گنبد را برچید و پس از آن، روی گنبد را با ورق‌‌های مسی که رویه‌ای از طلا داشت، زراندود کرد.
در این تصویر که از قدیمی‌ترین نماهای ثبت شده از گنبد منور رضوی است، تصویر گنبد در عصر قاجار مشاهده می‌شود. این تصویر در سال 1283 هجری قمری توسط رضا عکاس باشی به ثبت رسیده است.
این تصویر تنها سند به جای مانده ازاین واقعه تلخ است. واقعه‌ای که تاریخ چنین آن را روایت می‌کند: پس از فرار "محمدعلیشاه" به روسیه در 1330ق1912م و در روزهای پایانی استبداد صغیر، شهر مشهد درگیر آشوب بود. قوای سواره و پیاده روس با توپخانه، برای حفظ منافع خود وارد مشهد شدند و "علینقی میرزا رکن‌الدوله" والی خراسان، آنان را به دستور حکومت تهران در ارگ حکومتی جای داد.
شورشیانی که در شهر علیه مشروطه و دفاع ازمحمدعلیشاه ،مردم را تحریک می‌کردند و در مشهد بلوا و آشوب ایجاد کرده بودند، درواقع سازماندهی شده بودند تا بهانه‌ای برای حضور روس‌ها برای حفظ شهر ایجاد کنند.
روس‌ها به دستور فرمانده خود ژنرال "روکو"، توپ‌های خود را بر روی بام خانه‌ها، مغازه‌های نزدیک حرم و اطراف حرم مستقر کردند. محل استقرار توپ‌ها در بازار بزرگ، سرای بانک، بالاخیابان، باغ خونی و چندین نقطه دیگر بود.
قزاق‌ها و افسران روسی، سواره و پیاده در خیابان‌های شهر پخش شدند. به بهانه سرکوب شورشیان، در روز دهم ربیع‌الثانی 1330 قمری، توپچی‌های قزاق در روی پشت‌بام‌ها از چندین نقطه شهر، به دستور فرمانده خود به حرم حمله کرده و گنبد مبارک رابه توپ بستند.
در آن حمله 18 موضع گنبد طلا زخمی شد و صدمه دید. سپس مردم جهت شکایت از جسارت روس‌ها، به کنسولگری بریتانیا رفتند. سرکنسول "سرپرسی سایکس" به همراه عکاس کنسولگری و همراهانی دیگر برای دیدن ماوقع به صحن عتیق رفته و به عکاس دستور داد که از محل اصابت گلوله‌های توپ که در زاویه جنوبی گنبد بود، عکس بگیرد.
تعداد عکس‌های ثبت شده توسط عکاس انگلیسی از این واقعه بیش از یکی بوده است؛ ولی امروزه تنها عکسی ازآن موجود می‌باشد که همان، در جراید بسیاری انتشار یافته است.
سایکس درکتاب خود آورده "کنسول روس در گزارش خود اصابت گلوله به گنبد و آسیب مقبره را انکار کرده بود ولی من با فرستادن عکس‌هایی به سفارت بریتانیا در تهران و سن‌پترزبورگ، این ادعا را تکذیب نمودم.
این عکس که جای گلوله توپ روس‌ها را می‌نمایاند، سند تصویری مهم و قابل تأملی از وقایع تاریخی، سیاسی و مذهبی یک شهر و یک کشور به حساب می‌آید.
این عکس مستند، زخم حمله و تاراج مادی و معنوی یک کشور توسط بیگانگان را عمیقا به نمایش می‌گذارد.
در این حادثه توپ‌ها، نقاطی از بدنه گنبد را به حجم یک کله قند شکاف دادند که اکنون هم از درون گنبد، جای اصابت تیرها قابل رؤیت است.
رویداد دیگری نیز باعث تخریب گنبد شد و آن زلزله شدید سال 1048 هـ.ق بود که در مشهد به وقوع پیوست. در این زلزله، شکستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشت‌‌های زراندود آن ریخت. شاه سلیمان صفوی کسی بود که ترمیم گنبد و تجدید طلاکاری آن پس از این حادثه، به نام او در تاریخ ثبت شد. رویداد ننگین دیگر در تاریخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسی‌‌های تزاری است که در بخش قبل توضیحات کاملی درباره آن داده شد.
همه این عوامل به اضافه ساییدگی روکش طلای گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای تعمیر و تزیین مجدد گنبد فکر اساسی شود.
این تصویر نمایی از گنبد را در سال 1354 نشان می‌دهد که توسط علی‌اصغر ناصری ماندگار شده است. در این نما علاوه بر گنبد، گلدسته و گنبد مدرسه دو درب نیز مشاهده می‌شود.
گنبد منور امام رضا(ع) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت هنرمندی و زیبایی ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است که مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته می‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بین دو پوشش، فضایی خالی به بلندای بیش از 13 متر وجود دارد. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار (حرم مطهر) است که ضخامت آن به حدود 2/90 متر می‌رسد.
ارتفاع قبه از کف حرم، 18/80 متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطه اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 31/20 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن، 42/10 متر و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد، 16/40 متر و ارتفاع سرطوق گنبد، 3/50 متر است. از اول طلاکاری تا زیر بازوبندی گنبد و به عبارت دیگر، بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، 4/79 متر است.
