بیش از دوازده قرن از تاریخ بنای حرم مطهر می گذرد. در طول تاریخ، بقعه و روضه منوره در سه مرحله تجدید بنا یا مرمت کلی شده است که این مراحل پس از خرابیهای صورت گرفته توسط سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول ها بوده است.
پیامبر گرامی اسلام در روایتی می فرمایند:
«تُدفَنُ بضعةٌ مِنّی بِمدِینَةٍ بناها العبد الصّالحُ اسکندر ذوالقرنینِ بِارضٍ طُوس یقالُ لَها سناباد.»
پاره تن من در شهری از سرزمین توس که اسکندر ذوالقرنین بنا نهاده و سناباد گفته می شود، به خاک سپرده خواهد شد.
مسعودی، معارف رضوی، ص175(ضمن روایت حضرت زهرا علیها السلام)
برخی نویسندگان با استناد به این روایت معتقدند، اسکندر ذوالقرنین بنای اولیه حرم را احداث نموده، بسیاری از مردم نیز این مطلب را پذیرفته اند اما با دقت در مفهوم این روایت و روایت دیگری که با همین مضمون آمده :
«یقتُلُهُ عفریتٌ مُستَکبِرٌ و یدفَنُ بالمدینَهِ الَّتی بناها العبدالصّالحُ ذوالقَرنین و یدفَنُ الی جنبِ شَّرِ الخلایق»
شیطان متکبر او را به قتل می رساند و در شهری که بنده صالح ذوالقرنین آن را بنا نهاده در کنار تبهکارترین موجودات دفن خواهد شد. احتجاج طبرسی، ج1، ص165
چنین بر می آید که: اسکندر، روستای سناباد را بنا نهاده است نه بقعه مبارک را.
به نقل تاریخ، اسکندر از جلگه کشف رود می گذشت؛ به او الهام شد، در نقطه ای که اکنون حرم مطهر است، یکی از مردان پاک روزگار مدفون خواهد شد. اسکندر برای احترام اطراف آن را دیواری کشید.
علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار یاد آور شده که اسکندر این محل را آباد نمود و نام سناباد را بر آن نهاد.
روستای با صفای سناباد در چهار فرسخی شهر طوس(طابران) و نزدیک نوغان واقع بوده است، در اواخر قرن دهم هجری حمید بن قحطبه طائی حاکم طوس در سناباد باغ و عماراتی داشته است و هارون الرشید خلیفه عباسی که در سناباد در گذشته در آنجا دفن شده و به اراده پسرش عبدا... مأمون بقعه ای بر فراز قبر او ساخته اند که به بقعه هارونی معروف شده است.پس از مسموم شدن و شهادت امام رضا علیه السلام توسط مأمون وی دستور داد امام علیه السلام را در بقعه هارونی تقریباً بالای سر پدرش هارون الرشید دفن کنند. مرحوم سید محمد کاظم امام که فصلی از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان را نوشته است، پس از مطالعه مقدمه شاهنامه ابو منصوری، درباره قدمت تالار کاخ حمید بن قحطبه (حرم مطهر) تحلیلی به شرح زیر دارد:
« در سال سی ام هجری قمری در کنار شهر باستانی نوقان، دهکده ای به نام سناباد بوده و در آن دهکده در میان باغی خرم و سرسبز کاخی بزرگ و کهن سال وجود داشت.آن کاخ از ساختمان های روزگار ساسانیان بر جای مانده و بر اسلوب ( به شیوه) عمارات اشرافی باستانی و به سبک سراهای مرزبانان و فرمانروایان ایران ساسانی ساخته شده بود.»
این کاخ از روزگار ساسانیان تا سال سی ام هجری ( سال تهاجم اعراب به خراسان) و بلکه تا اواخر سده دوم هجری، مقرّ فرمانروایی خاندان کنارنگیان، مرزبان ناحیه توس بوده است». او می نویسد:«حمیدبن قحطبه[1] که از سوی عباسیان به حکومت خراسان منصوب شد، توس را مقرّ فرمانروایی خود قرار داد و این کاخ را از کنارنگیان بستد و آن را دارلأماره خود ساخت».
از جمع بندی دیدگاه های مختلف درباره بنای اولیه حرم مطهر نتیجه می گیریم که در باغ حمید بن قحطبه که محدوده آن حوزه حرم مطهر است، یک ارگ حکومتی بوده و مالکیت آن به حمید بن قحطبه[2] تعلق نداشته است؛ و چون آخرین فردی که در اینجا حکومت کرده و در این باغ زیسته و در خطه خراسان مشهور بوده، حمید بن قحطبه بوده است، این باغ و بنا به نام او شهرت یافته است. محمد بن جریر طبری و نویسنده «البدایةو النهایة» در تأیید این مطلب می نویسد: «این باغ و بنای با شکوه، از ابتدا متعلق به حمید بن ابی غانم طایی بوده و هارون را در این بنا به خاک سپرده اند. به نظر می رسد حمید بن قحطبه که در عهد منصور به فرمانروایی خراسان رسیده و در این باغ سکونت یافته است، این باغ و بنا به واسطه تشابه اسمی، به نام او معروف شده است.
- بنا بر نظر برخی نویسندگان نیز، بانی نخستین حرم، مأمون عباسی است و معتقدند که وی بنا را در اواخر قرن دوم بر مزار پدرش هارون که در وسط باغ حمید بن قحطبه بود ساخته در حالی که قبل از مرگ هارون چنین بنایی وجود نداشته است.
- مؤید ثابتی، صاحب تاریخ نیشابور، معتقد است قبل از مرگ هارون این بنا وجود داشته است و هارون را در آن دفن کرده اند.
به هر حال هر یک از نظرها و گفته های فوق که صحیح باشد، این نتیجه به دست می آید که بیش از دوازده قرن از تاریخ بنای حرم مطهر می گذرد.
پس از شهادت حضرت رضا علیه السلام در سال 202 یا 203 هجری و مدفون شدن ایشان در (بقعه هارونیه)، این مکان از اهمیت و عظمت خاصی برخوردار شد. از آن پس نیز در جریان حوادث زمان و تحولات اوضاع و پیش آمدهایی که در این سرزمین رخ داده بقعه و روضه حضرت رضا علیه السلام ظاهراً در سه مرحله تجدید بنا یا مرمت کلی شده است:
مرحله اول-
اولین بار سبکتکین غزنوی اقدام به تخریب بقعه مبارک حضرت رضا علیه السلام نمود گویا منشأ عمل او تعصبات دینی بوده است بقعه مبارک تا چندین سال به همان حال باقی بود؛ تا اینکه سلطان محمود یمین الدوله پسر ناصرالدین سبکتکین به علت خوابی که دیده بود با همکاری سوربن معتز، والی خراسان این مکان را تجدید بنا کرد و قبّه بلندی نیز بر بالای آن ساخت.
مرحله دوم- بنای قبلی که در ضمن تهاجمات قبائل غز[3] یا حوادث دیگر صدماتی دیده بوده توسط ابوطاهر قمی مرمت یا تجدید بنا شد.
مرحله سوم- بعد از فتنه چنگیز و یورش تولی خان و خرابی هایی که به خراسان و شهر مشهد و روضه رضویه وارد آمد سلطان اولجایتوخان بهادر(سلطان محمد خدابنده) این مکان مقدس را تجدید بنا نمود.
و پس از آن، دیگر در جائی دیده و شنیده نشده که بقعه مطهر خراب یا مجدداً ساخته شده باشد، به جز زمان صفویه که بر اثر زلزله شدید، تَرَکی درگنبد مقدس ایجاد شده بود و مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.
عقیده برخی از مورخین و نویسندگان بر آن است که خرابی های وارده از تهاجمات سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول ها، طوری نبوده که بنای بقعه مبارکه را به کلی از بین ببرد، بلکه گمان می برند فقط قسمت های فوقانی را آسیب رسانده اند و قسمت های تحتانی و دیواره های بقعه تا ارتفاع دو سه متر از زمین به بالا همان بنای اولیه است که با گل(چینه- دای) ساخته شده و تا کنون باقی است.
دورنمای گنبد وبارگاه حرم امام رضا (ع)در دوره قاجار
عکاس :آنتونیو جیانوزی
تاریخ عکس:1275ق.
گردآورنده : فدوی
منابع:
1. راهنما یا تاریخ آستان قدس رضوی : علی مؤتمن
2. قبله گاه عاشقان: بزرگ عالم زاده
3. شمس الشموس یا تاریخ آستان قدس/ حاج محمد احتشام کاویانیان
[1] اصل سند رؤیت شد، فرد مذکور حمیدبن ابی غانم طائی بوده که در زمان بنی امیه حاکم توس بود. پس از حمیدبن ابی غانم، حمیدبن قحطبه از سوی عباسیان به حکومت خراسان رسید.
[2] حمیدبن قحطبه معروف به الطائی در اصل از مردم شهر توس بود و چون یکی ازنیاکان او در آغاز فتوحات اعراب در خراسان به اسارت طایفه «بنی طی» در آمده و از موالیان طائیان به شمار رفته بود، خاندان او را طائی می گفتند. مشهد توس، ص 403. بنابراین احتمال می رود وی و حمیدبنابی غانم طائی از یک خاندان باشند.
[3]غز: صنفی از ترکان غارتگر بوده اند که در زمان سلطان سنجر قوت گرفتند و خراسان را به تصرف آوردند و سلطان سنجر را گرفته در قفس کردند. لغت نامه دهخدا
