هدیه دادن نوعی احترام و نیکی به طرف مقابل محسوب می شود و انسانی که هدیه را می گیرد، بی اختیار و از روی فطرت خدادادی خویش...
محبت در همه ی ابعاد زندگی به ویژه زندگی خانوادگی، نقش اساسی دارد. با توجه به تأثیر شگرف آن در روابط انسانی، دین مقدس اسلام آن را بسیار توصیه می نماید. در این راستا، حضرت رضا (علیه السلام) فرموده اند: «از غیر قرآن و گفتار و احادیث ما ائمه (علهیم السلام) که مبیّن و مفسّر قرآن است، هدایت مجویید، زیرا عقاید و نظراتی که سوای قرآن و ما اهل بیت (علهیم السلام) است شما را گمراه می نماید.»
ضرورت ابراز محبت
محبت، یک حالت عاطفی و قلبی است که باید ابراز نمود؛ زیرا تا زمانی که آشکار نگردد؛ گیرنده، متوجه آن نخواهد شد. حضرت رضا (علیه السلام) اعتقاد داشتند: «دوستی با مردم، نیمی از عقل است (حرانی،1404: 443)؛ یعنی اگر نسبت به کسی محبتی دارید آن را آشکار کنید؛ زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشت، این دوستی را به اطلاع او برساند، این کار برای دوستی و رابطه بین شما بهتر است. (خرمشاهی و انصاری، 1376: 706).
عوامل موثر بر محبت در خانواده
هر چند عوامل مؤثر بر محبت با توجه به جایگاه طرف مقابل متفاوت خواهد بود؛ اما می توان به تعدادی از عوامل عمومی و مشترک را که در ایجاد و یا تقویت محبت تأثیر دارد را بیان کنیم.[2]
1- حسن خلق
مفهوم حسن خُلق در سنت اسلامی، به دو معنی خاص و عام به کار می رود. در معنای خاص، حسن خلق بر فضایل اخلاقیِ ناظر بر مدارا و حسن معاشرت با مردم دلالت دارد و در معنای عام، مراد از آن، مجموعه ی رفتارهای نیکو و اخلاق پسندیده است.
در قرآن، اصطلاح حسن خُلق ذکر نشده است؛ اما مفسران، برخی آیات را ناظر بر این مفهوم دانسته اند. از جمله آیه های134 و159 آل عمران و به خصوص آیه ی 199 اعراف که به جامع ترین آیه در مکارم اخلاق مشهور است. این آیات، مطابق معنای خاص حسن خلق به گذشت، عطوفت و مدارا با مردم اشاره دارند. همچنین در آیه 4 سوره ی قلم «و إنّک لعلی خُلُقِ عظیم»، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم)، صاحب عالی ترین مکارم اخلاقی و جامع تمامی اخلاق حسنه معرفی شده اند.
در احادیث حسن خلق به معنای تمامی فضایل اخلاقی، در میان ویژگی های مؤمنان، جایگاه ممتازی دارد. در برخی احادیث، از حسن خلق، به «خُلقُ اللهِ الاعظم» تعبیر شده است و آن را مخصوص افراد برگزیده و عارفان عالی مقام دانسته اند که جز خداوند کسی حقیقت آن را نمی داند. (علامه مجلسی، ج68: 393) محبوب ترین کارها نزد خدا، پس از انجام دادن واجبات، حسن خلق و مدارا با مردم است (کلینی، ج2: 100).
اهمیت حسن خلق در حسابرسی قیامت به قدری است که مطابق احادیث، هیچ چیز در میزان عمل انسان، از حسن خلق برتر و سنگین تر نیست (کلینی، ج2: 99) بنا بر احادیث، مهم ترین مصادیق حسن خلق عبارتند از: فروتنی، انس گرفتن با مردم و ایجاد الفت میان انسان ها، اجتناب از محارم، طلب روزی حلال، سخاوتمندی با افراد خانواده (مجلسی، ج68:394)، بخشودن کسی که به انسان ظلم کرده، یاری کسی که از یاری انسان سرباز زده، برقراری پیوند با خویشاوندی که پیوند خود را با انسان بریده است، نرمش و عطوفت، نیکی گفتار و... (کلینی، ج2: 107 -103).
از امام رضا (علیه السلام)، احادیثی به شرح ذیل در باب حسن خلق نقل می گردد: «شما که نمی توانید با دادن مال ]هدیه و انفاق[ دل همه مردم را به دست آورید؛ پس با اخلاق نیکو و خوش رویی این کار را انجام دهید.»؛ «کامل ترین شما از نظر ایمان، خوش اخلاق ترین شماست»؛ «خوش اخلاقی بهترین دوست و همنشین انسان است.»؛ «اخلاقت را نیکو کن که خیر دنیا و آخرت را به دنبال دارد.» (عطاردی 1406 ق، ج1: 291 – 298)
ضرورت ابراز محبت
محبت، یک حالت عاطفی و قلبی است که باید ابراز نمود؛ زیرا تا زمانی که آشکار نگردد؛ گیرنده، متوجه آن نخواهد شد. حضرت رضا (علیه السلام) اعتقاد داشتند: «دوستی با مردم، نیمی از عقل است (حرانی،1404: 443)؛ یعنی اگر نسبت به کسی محبتی دارید آن را آشکار کنید؛ زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: هرگاه یکی از شما برادرش را دوست داشت، این دوستی را به اطلاع او برساند، این کار برای دوستی و رابطه بین شما بهتر است. (خرمشاهی و انصاری، 1376: 706).
عوامل موثر بر محبت در خانواده
هر چند عوامل مؤثر بر محبت با توجه به جایگاه طرف مقابل متفاوت خواهد بود؛ اما می توان به تعدادی از عوامل عمومی و مشترک را که در ایجاد و یا تقویت محبت تأثیر دارد را بیان کنیم.[2]
1- حسن خلق
مفهوم حسن خُلق در سنت اسلامی، به دو معنی خاص و عام به کار می رود. در معنای خاص، حسن خلق بر فضایل اخلاقیِ ناظر بر مدارا و حسن معاشرت با مردم دلالت دارد و در معنای عام، مراد از آن، مجموعه ی رفتارهای نیکو و اخلاق پسندیده است.
در قرآن، اصطلاح حسن خُلق ذکر نشده است؛ اما مفسران، برخی آیات را ناظر بر این مفهوم دانسته اند. از جمله آیه های134 و159 آل عمران و به خصوص آیه ی 199 اعراف که به جامع ترین آیه در مکارم اخلاق مشهور است. این آیات، مطابق معنای خاص حسن خلق به گذشت، عطوفت و مدارا با مردم اشاره دارند. همچنین در آیه 4 سوره ی قلم «و إنّک لعلی خُلُقِ عظیم»، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم)، صاحب عالی ترین مکارم اخلاقی و جامع تمامی اخلاق حسنه معرفی شده اند.
در احادیث حسن خلق به معنای تمامی فضایل اخلاقی، در میان ویژگی های مؤمنان، جایگاه ممتازی دارد. در برخی احادیث، از حسن خلق، به «خُلقُ اللهِ الاعظم» تعبیر شده است و آن را مخصوص افراد برگزیده و عارفان عالی مقام دانسته اند که جز خداوند کسی حقیقت آن را نمی داند. (علامه مجلسی، ج68: 393) محبوب ترین کارها نزد خدا، پس از انجام دادن واجبات، حسن خلق و مدارا با مردم است (کلینی، ج2: 100).
اهمیت حسن خلق در حسابرسی قیامت به قدری است که مطابق احادیث، هیچ چیز در میزان عمل انسان، از حسن خلق برتر و سنگین تر نیست (کلینی، ج2: 99) بنا بر احادیث، مهم ترین مصادیق حسن خلق عبارتند از: فروتنی، انس گرفتن با مردم و ایجاد الفت میان انسان ها، اجتناب از محارم، طلب روزی حلال، سخاوتمندی با افراد خانواده (مجلسی، ج68:394)، بخشودن کسی که به انسان ظلم کرده، یاری کسی که از یاری انسان سرباز زده، برقراری پیوند با خویشاوندی که پیوند خود را با انسان بریده است، نرمش و عطوفت، نیکی گفتار و... (کلینی، ج2: 107 -103).
از امام رضا (علیه السلام)، احادیثی به شرح ذیل در باب حسن خلق نقل می گردد: «شما که نمی توانید با دادن مال ]هدیه و انفاق[ دل همه مردم را به دست آورید؛ پس با اخلاق نیکو و خوش رویی این کار را انجام دهید.»؛ «کامل ترین شما از نظر ایمان، خوش اخلاق ترین شماست»؛ «خوش اخلاقی بهترین دوست و همنشین انسان است.»؛ «اخلاقت را نیکو کن که خیر دنیا و آخرت را به دنبال دارد.» (عطاردی 1406 ق، ج1: 291 – 298)
2- آراستگی ظاهر
در دین اسلام، آراستگی ظاهری به معنای رعایت بهداشت فردی و استعمال بوی خوش، پوشیدن لباس های تمیز و تازه و غیره، یکی از وظایف انسان های باایمان، شمرده شده و افراد ژولیده، منفور و مبغوض خداوند متعال قلمداد می گردد. یافته های نظری و تجربی تحقیق انجام شده توسط صیدی و حسنی (1391) نشان داد که آراستگی ظاهری معلمان، یکی از عوامل موثر در تربیت دینی دانش آموزان است، یعنی بین آراستگی معلمان دینی و میزان گرایش دانش آموزان به آموزه های دینی، رابطه ی مثبت و معنی داری وجود دارد، این محققان، نتیجه گرفتند که آراستگی ظاهری دبیران دینی، مقبولیت و محبوبیت آنان را نزد دانش آموز تقویت نموده است. طبق تئوری «یگانگی عاطفی» هر قدر الگوهای بزرگسال برای بچه ها مطلوب تر و محبوب تر باشند، میزان تأثیرپذیری بیش تر و پایدارتر می شود.
در اهمیتِ نظافت و آراستگی، همین بس که خداوند متعال، در روزهای آغازین بعثت پیامبر اسلام، آن حضرت را به این ویژگی مهم امر کرده است: «ای پیامبر! جامه ات را پاک کن.» (مدثر:4) همچنین در آموزه های دینی برخی مصادیق آراستگی ظاهری مانند مسواک زدن تا مرز وجوب، پیش رفته است. (علامه مجلسی، ج 59: 291) به گونه یی که استعمال بوی خوش و مسواک زدن را از سنت پیامبران الهی برشمرده اند. (علامه مجلسی، ج 73: 143)
آراستگی ظاهر، علاوه بر محبوبیت اجتماعی، در زندگی خانوادگی نیز از اهمیت بالایی برخوردار بوده نظام خانواده و زندگی مشترک را استحکام می بخشد. امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «آراستگی مرد به پاکی و عفت زن، کمک زیادی می کند.» (عاملی، 1404، ج7: 183).
گروهی از مردم خراسان نزد حضرت رضا (علیه السلام) آمدند و بر لباس هایی که آن حضرت پوشیده بود ایراد گرفتند. حضرت به آنان فرمود: یوسف بن یعقوب پیغمبر و فرزند پیغمبر بود، پارچه های دیبا می پوشید و در مجالس آل فرعون می نشست و این لباس ها و معاشرت ها او را از مقامش فرود نیاور. (عطاردی، 1397 ق: 733)
امام رضا (علیه السلام)، به مصادیق آراستگی از قبیل: استحمام، چیدن ناخن، استعمال روزانه ی بوی خوش، اصلاح و شانه کردن موهای سر و صروت و... سفارش کرده است به عنوان نمونه: «سزاوار نیست انسان حتی یک روز استعمال بوی خوش را ترک کند و اگر قدرت نداشت یک روز در میان خود را خوشبو کند، و اگر باز هم نتوانست در روز جمعه حتماً بوی خوش استعمال نماید.» (عطاردی، 1397 ق: 736 – 741) حضرت پیوسته از بخور عود هندی و گلاب و مشک استفاده می کرد (حسن بن طبرسی، 1370: 43) این امام همام، با صراحت بیان فرموده است: « لباس زیبا بپوش و خود را آراسته نما.» (عاملی، 1409: 341)
3- هدیه دادن[3]
هدیه دادن نوعی احترام و نیکی به طرف مقابل محسوب می شود و انسانی که هدیه را می گیرد، بی اختیار و از روی فطرت خدادادی خویش، مهر و محبت هدیه دهنده را در دل خود جای می دهد. این نکته در روابط زناشویی و خانوادگی عاملی مهم در ایجاد ارتباط صحیح و همگرایی بین زوجین به شمار می رود.
پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه می فرماید: «مردی که وارد بازار شود و تحفه یی برای خانواده ش بخرد، اجر و پاداش او برابر با کسی است که نیازهای نیازمندان را برآورد.» (عاملی، 1403 ج 21: 514).
امام رضا (علیه السلام)، طی احادیثی فرموده اند: هدیه چه خوب چیزی است، آن کلید نیازهای ]روحی و مادی[ است.» (عطاردی، 1406 ق. ج1: 292 – 296) «هدیه دادن، کینه ها را از دل می زداید.» (همان منبع) «انسان بخشنده، هم به خدا نزدیک است، هم به بهشت و مردم.» (همان منبع).
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) در روایات متعددی می فرمود: هدیه، کینه برانداز است. (عاملی، 1380: 33) «دلهای مردم به این تمایل فطری آفریده شده است که نیکی کنندگان به خود را دوست و بد کنندگان به خویش را دشمن دارند.» (علامه مجلسی، ج 74: 142) «امت من تا هنگامی که یکدیگر را دوست بدارند، به یکدیگر هدیه دهند و امانت داری کنند، در خیر و خوبی خواهند بود. (شیخ صدوق، 137، ج1: 345)
4- گشاده رویی
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «کسی که به صورت برادر مومن خود لبخند بزند، خدا برای او حسنه یی می نویسد» (شریف قرشی، 1382، ص 132).
امام صادق (علیه السلام)، خوشرویی را یکی از ویژگی های مومن بر می شمرد. (علامه مجلسی، ج 648: 380) حضرت علی (علیه السلام)، خوش چهرگی و عبوس نبودن را از جاذبه های زندگی گروهی دانسته، به مسلمانان توصیه فرموده که در هنگام ارتباط با مردم، چهره یی گشاده داشته باشید، حتی تصریح دارند که مومن، غم و اندوهش را نیز در دل پنهان داشته با روی باز وارد جامعه شود. (حرانی، 1404، ص219؛ خوانساری، 1366، ج 7، ص 34).
آن حضرت طی احادیثی، گشاده رویی را مغز و ریسمان محبت و سرآغاز نیکی (علامه مجلسی، ج 71، 165) و ریسمان محبت دانسته اند (نهج البلاغه، قصار الحکم، 6).
5- گفتار نیکو
امام سجاد (علیه السلام) می فرماید: گفتار نیک، ثروت را زیاد و روزی را فراوان می کند، مرگ را به تاخیر می اندازد، (انسان را) محبوب خانواده می کند و به بهشت وارد می نماید.» (شیخ صدوق، 1362، ص317، ح، 100).
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «راستگو با راستگویی خود، سه چیز به دست می آورد: اعتماد، محبت و شکوه (در دل ها)» (تمیمی آمدی، 1366، ص3119، ح4358). همچنین از آن حضرت نقل شده: «با مخاطب خویش پسندیده و مؤدب سخن بگویید تا او نیز به شما با احترام جواب گوید» (فرید، 1373، ج 3، ص64).
6- معیشت و مسائل اقتصادی
مسائل اقتصادی از جمله مسایلی است که در ایجاد و تقویت محبت در بین اعضای خانواده، تأثیر بسزایی دارد. اگر اعضا خانواده، شرایط مالی سرپرست را درک کنند؛ محبت او را دریافت خواهند کرد. ولی هرگاه خارج از توان مالی، به او فشار بیاورند، گرفتار خشم و کینه ی او خواهند شد. همین طور، سرپرست خانه، هرگاه درآمد کافی داشته و آن را برای رفاه خانواده هزینه کند؛ محبت اعضاء را دریافت خواهد کرد ولی اگر با دارا بودن تمکن مالی، از خرج آن برای اعضای خانواده، خودداری کرده خسّت به خرج دهد؛ به جای ابراز محبت، برایش آرزوی مرگ خواهند کرد.
امام رضا (علیه السلام) در این رابطه می فرمایند: شایسته است مرد بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگی) سخت گیری نکند تا اینکه آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند.» (عطاردی، 1406، ق، ج2، 208) در عبارت دیگری بیان داشته اند: «افرادی که از نعمتی برخوردارند؛ باید به زن و فرزند خود گشایش دهند.» (علامه مجلسی، ج75، 335) همچنین آن فروغ امامت فرموده اند: «هر کس به روزی اندکی که خدا به او می دهد راضی باشد، پروردگار همان عمل اندک را از وی می پذیرد.» (عطاردی، 1406ق، ج1، ص296).
7- نرم خویی
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «هر کس نرم خو و مهربان باشد، محبتش واجب می گردد» (حرانی، 1404ق، ص91) گذشت و مدارا، را می توان از مصادیق نرم خویی محسوب کرد. امام رضا (علیه السلام) گذشت را یکی از ویژگی پیامبران و از عوامل تکمیل کننده ی ایمان مومنان دانسته است (عیون اخبار الرضا ؛ الشیخ الصدوق، 1378، ج1، ص 256) پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) سفارش دارند که عفو، به انسان عزت و بزرگی بخشیده از بهترین ویژگی های اخلاقی به حساب می آید. (بحار علامه مجلسی، ج 72، ص12؛ احدیث فرید، 1373، ج1، ص89).
چنان که اشاره شد عواملی که بیان شد بخشی از مواردی بودند که از کلام معصومین (علیهم السلام) نقل شد. با مراجعه به متن احادیث می توان به عوامل دیگری از جمله انصاف در معاشرت، همدردی (با دیگران) در سختی ها و بازگشت به قلبی پاک، خیرخواهی، خوش گمانی، قرض دادن، فروتنی و بخشش و... اشاره کرد.
علی اکبر صیدی[1]
-------------------------------------
پی نوشت ها:
[1]. برای تفصیل بیشتر رک به: منزلت خانواده و سبک زندگی در فرهنگ رضوی، ص211.
[2]. همه ی عوامل که مستقلاً به آن ها پرداخته ایم: از یک نظر مصداق حسن خلق به معنای عام (مجموعه ی رفتارهای نیکو و اخلاق پسنیده) است. با توجه به اینکه در متون روایی به نقش برخی موارد در ایجاد و تقویت محبت تصریح شده بود؛ آنها را مستقلاً ذکر کردیم.
[3]. هدیه می تواند مادی یا معنوی باشد.
بیشتر بخوانید:
- سبک زندگی/ 5 قانون خوشبختی برای زوج های جوان
- سبک زندگی/ ویژگی های همسر شایسته + پرونده ویژه خانواده
- مجموعه مقالات خانواده و مهارت های زندگی
- پرونده ویژه «سبک زندگی مجازی» + دانلود کتاب
- سلسله مباحث سبک زندگی اسلامی: آداب و احکام زناشویی + پرونده ویژه
- سلسله نشست های سبک زندگی؛ خانواده و مهارت های زندگی حرم/ معرفی صفحه ویژه «دین، نشاط، زندگی»
- رهنما / چند تابلو برای نصب؛ تصاویری از زندگی حضرت زهرا
- رهنما / ارتباط نیکو زیر یک سقف
- رهنما / اختلاف های کوچک، تفاهم های بزرگ
- کتاب رهنما با عنوان احکام خانه
- کتاب رهنما با موضوع تربیت کودک
- رهنما / اوقات فراغت فرزندم را چگونه مدیریت کنم؟
کلیپ مرتبط:
- سلسله نشستهای دین نشاط زندگی با موضوع "همدلی و همزبانی در زندگی مشترک"
- کلیپ: زندگی آسمانی از منظر قرآن کریم
- سبک زندگی/ برگ هایی از کتاب «چند قدم تا آرامش» + بسته ویژه