به مناسبت یوم الله «نهم دی»/ نشانی بصیرت؟!

بر جستجوکنندگان بصیرت است که برای رسیدن به مقصود خود، مقدمات بینشی، گرایشی و رفتاری گمشدۀ خود را دریابند تا به گنج مطلوبشان دست یابند. 

گنج بصیرت را در هر زمانی ارزشی بوده است. ولی این گنج در دورۀ فتنه و سختی ارزشی دوچندان پیدا کرده است. از این رو بازار آن در دورۀ کنونی داغ شده است و همگان به دنبال آن می گردند.
ارزش این گنج را می توان در فواید و دستاوردهای آن و آسیب ها و پیامدهای ناشی از نبود آن به روشنی مشاهده کرد. برخی از فواید بصیرت عبارتند از: تبیین حقایق، شناخت حق از باطل، استقامت در راه حق، حل مشکلات و دشمن شناسی. و اما برخی از آسیب های بی بصیرتی عبارتند از: حضور در جبهۀ باطل، فریب خوردن، زیان های فردی و اجتماعی و کمک به دشمن. (ن.ک: مظفری، 61-48)
قرآن کتاب جامع و جاودانۀ مسلمانان بدین موضوع چشم توجه داشته است و پیروانش را جهت رسیدن به گنج بصیرت نشانی داده است. از این رو بر جستجوکنندگان بصیرت است که برای رسیدن به مقصود خود، مقدمات بینشی، گرایشی و رفتاری گمشدۀ خود را دریابند تا به گنج مطلوبشان دست یابند.

این مقدمات عبارتند از:

1. آخرت‏ محوری
از مهمترین عوامل بینشی بصیرت، آخرت محوری در مقابل دنیامداری است. این نوع بینش، انسان را در عالم دنیا به یاد خانۀ نهایی خود نگه می دارد تا زینت ها و دلفریبی های دنیا او را از هدف مقدسش غافل نسازد و از مسیر مستقیم منحرف نکند.
آیات «وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ * إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ» (ص/46-45) بندگان ویژۀ خدا چون حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق و حضرت یعقوب علیهم السلام را بصیرانی معرفی می کند که با قوۀ بصیرتشان، راه سلامت را از راه هلاکت تشخیص می دهند و حق را از باطل جدا می کنند.
تعبیر «إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ» تعلیلی برای تعبیر «أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصارِ» است. زیرا غرق شدن انسان در یاد آخرت مستلزم معرفت به خدای متعال و داشتن بینشی صحیح است که انسان را در راه عبودیت حقیقی قرار می دهد و از توقف بر دنیا و گیرکردن در زینت های دنیا رها می کند. (طباطبایی، ‏17/211)
علت این که پیامبران الهی پیوسته به یاد جهان دیگر بودند، این است که افق دید آنها در زندگى چند روزۀ این دنیا و لذات آن محدود نمى‏شد. آنها در ما وراى این زندگى زودگذر سراى جاویدان با نعمتهاى بى‏پایانش را مى‏دیدند و همواره براى آن تلاش و کوشش داشتند. (مکارم شیرازی و دیگران، ‏19/309)

2. تفکر در آیات الهی
نظر به این که بصیرت یک پدیدۀ ذهنی، فکری و قلبی است، برخی از عوامل آن نیز پدیده های ذهنی، فکری و قلبی می باشند. تفکر در آیات الهی و کنجکاوی درست و حقیقت خواهانه، گسترۀ ذهن و فکر انسان را افزایش می دهد و ظرفیت قلبی و روحانی او را توسعه می بخشد.
آیات «وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ لِلْمُوقِنِینَ * وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ» (ذاریات/21-20) انسان را به تفکر در آیات زمینی و انسانی فرا می خواند.
در این آیه، تعبیر به" أَ فَلا تُبْصِرُونَ‏" (آیا نمى‏بینید) تعبیر لطیفى است، یعنى این آیات الهى در گرداگرد شما در درون جان شما، در سراسر پیکر شما، گسترده است، اگر اندکى چشم باز کنید مى‏بینید، و روح شما از درک عظمتش سیراب مى‏گردد.
آیات «أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فِیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ * تَبْصِرَةً وَ ذِکْرى‏ لِکُلِّ عَبْدٍ مُنِیبٍ» (ق/8-6) نیز بیان می کنند که همۀ این مخلوقات و آفریده ها را به منظور بینایى و بیدارى بندگانى آفریدیم که مى‏خواهند به سوى ما باز گردند و حق را دریابند. (مکارم شیرازی و دیگران، ‏22/235) بنابراین بصیرت نتیجه و دستاورد تفکر و تأمل در آفریده های آسمانی و زمینی خدای متعال است. (طباطبایی، ‏18/341)
به عنوان مثال، آیۀ «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ» (سجده/27) زنده کردن زمین بوسیلۀ آب و خارج شدن گیاهان از زمین را یکی از آیات معرفی می کند که تفکر و تأمل در آن به انسان بصیرت و روشن بینی می بخشد.

3. توجه به امدادهاى الهی
توجه به امدادهای الهی و درک چرایی و فلسفۀ آن ها به انسان نوعی روشنگری خالص تزریق می کند که می تواند در تحلیل مسائل و حوادث مدبرانه عمل کند و فهم درستی از وقایع بدست آورد. (مکارم شیرازی و دیگران، ‏2/452)
آیۀ «قَدْ کانَ لَکُمْ آیَةٌ فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْرى‏ کافِرَةٌ یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْیَ الْعَیْنِ وَ اللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشاءُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِأُولِی الْأَبْصارِ» (آۀ عمران/13) با اشاره به پیروزی مسلمانان در جنگ بدر با وجود کمبود جمعیتی آن ها در برابر لشکر شرک، از امداد غیبی خدای متعال یاد می کند و آن را درس عبرتی برای انسان های بصیر و بینا می داند.

4. انس با قرآن
آیۀ «وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَةٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى‏ إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ‏ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ‏» (اعراف/203) قرآن را کتابی وحی شده از سوی پرورگار معرفی می کند و آن را مایۀ بیداردلی و بصیرت افزایی بر می شمرد. (طباطبایی، ‏8، ص: 382
ناگفته نماند که بصیرت و بیداردلی دستاورد کتب الهی دیگر چون تورات نیز می باشد. چنانکه آیۀ «وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ مِنْ بَعْدِ ما أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ الْأُولى‏ بَصائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ» (قصص/43) مشابه با همان اسلوب و سیاق آیۀ قبل کتاب تورات را وسیلۀ بصیرت افزایی معرفی می کند.

5. پرهیزکاری
تقوا به معنای پرهیز از ناپسندی از مهمترین عوامل رفتاری برای روشنایى ضمیر و بیداردلى است.
آیۀ «إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ‏» (اعراف/201) پرهیزکاران را مژده می دهد که چون وسوسه‏هاى شیطانى، آنها را احاطه ‏کند، به یاد خدا و نعمتهاى بى پایانش، به یاد عواقب شوم گناه و مجازات دردناک خدا، مى‏افتند. در این هنگام ابرهاى تیره و تار وسوسه از اطراف قلب آنها کنار مى‏رود و راه حق را به روشنى مى‏بینند و انتخاب مى‏کنند. (مکارم شیرازی و دیگران، ‏7/66)
جمله‏ «فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ»‏ اشاره به این حقیقت است که وسوسه‏هاى شیطانى پرده بر دید باطنى انسان مى‏افکند، آن چنان که راه را از چاه و دوست را از دشمن و نیک را از بد نمى‏شناسد، ولى یاد خدا به انسان بینایى و روشنایى مى‏بخشد، (مکارم شیرازی و دیگران، ‏7/67) حجاب غفلت را از او می زداید (طباطبایی، ‏8/381) و قدرت شناخت واقعیتها را به او مى‏دهد، شناختى که نتیجه‏اش نجات از چنگال وسوسه‏ها است. (مکارم شیرازی و دیگران، ‏7/67)

6. ولایتمداری
انسان به جهت نوع آفرینشش، موجودی ولایتمدار است و بر ولایت خدای متعال و برترین جانشینان او بر زمین شامل پیامبران صلی الله علیهم اجمعین و ائمه علیهم السلام و به حکم نصب عمومی ولی فقیه در دورۀ غیبت امام افتخار می کند.
آیۀ «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى‏ أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاَّ قَلِیلاً» (نساء/83) تأثیر این ولایت مداری را در زمانۀ صلح و امنیت و یا روزگار ترس و فتنه آشکار می کند و پیروی از جایگاه ولایت را اعم از جایگاه پیامبری، امامت و ولایت فقیه مایۀ تشخیص حق از باطل و جدایی صدق از کذب می داند. (طباطبایی، ‏5/22)
گفتنی است که عوامل دیگری جهت کسب بصیرت و بصیرت افزایی چون دوست شناسی و دشمن شناسی، جریان شناسی، جبهه شناسی، قدرت تحلیل سیاسی، تکلیف شناسی، موقع شناسی و آینده شناسی نیز وجود دارند (ن.ک: مظفری، 119-89) که از یک سو میوه ها و ثمرات عواملی هستند که در پیش گذشت و از سوی دیگر نقش علوم نظری و سیاسی را در کسب معرفت نشان می دهند.

کتاب نامه
قرآن کریم.
طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دوم، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390.
مظفری، آیت، راهبردهای بصیرت، قم، زمزم هدایت، 1389.
مکارم شیرازى و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، دهم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1371.
هاشمى رفسنجانى، اکبر، فرهنگ قرآن، دوم، قم، بوستان کتاب، 1383.