زیارت راه رسیدن به افق بندگی / بررسی ارکان زیارت برای بهره مندی از محضر معصوم علیه السلام

متن زیر تقریری از بعض مباحث آیت الله میرباقری در باب زیارت است که توسط شاگردان ایشان تنظیم شده است. این بحث که در راستای تبیین اهمیت جایگاه زیارت در دین با تأملی در آیات و روایات می باشد، در آن سعی شده است تا به نقش زیارت در قوام فرهنگ تشیّع و بیان برخی از آداب زیارت و معارف نابی که در این عبادت عظیم الهی نهفته شده است بپردازد. سیر بحث در مقاله زیر به این ترتیب تنظیم شده است که با اهمیت زیارت و افق ها و تعریف آن شروع شده و به ارکان زیارت معصوم علیه السلام می پردازد و از طهارت و قصد امام شروع شده تا رسیدن به دعا و بلندترین درخواست ها به تمام می رسد.

عوامل استمرار و استقرار جامعه شیعه

بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین و صل الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین و اللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین. دو فرهنگ در مکتب تشیع وجود دارد که از مهم ترین عوامل در استمرار و استقرار جامعه شیعه در طول تاریخ بوده و هم در پرورش روحیه فردی شیعه و هم در پرورش روحیه اجتماعی او نقش جدی و بی بدیلی را ایفا کرده است، به گونه ای که حذف هر کدام از این دو فرهنگ می تواند قوام و بقاء جامعه شیعه را در معرض خطر جدی قرار دهد. اول فرهنگ عزاداری و توجه به مصائب و ابتلائاتی است که ائمه اطهار علیهم السلام به خصوص حضرت سیدالشهداء علیه السلام در راه اقامه کلمه توحید متحمل شده اند. و دوم فرهنگ زیارت معصومین علیهم السلام است.

تأثیری که این دو امر در احیاء امر اهل بیت علیهم السلام و گسترش و تثبیت ولایتشان در قلوب انسان ها و حیات قلوب داشته که در نتیجه منتهی به تهذیب نفوس از کفر و شرک و نفاق و نفی شیطنت ابلیس و اولیاء طاغوت و اقامه کلمه توحید می شود یک تأثیر استثنائی و بی نظیر بوده تا آن جا که می توان گفت حقیقت عبودیت و بندگی و نهایت قرب به پروردگار از بستر اقامه این دو امر صورت می گیرد.

منشأ پیدایش این دو امر نیز ریشه در سیره عملی خود معصومین علیهم السلام و مجموعه دستورات و تعالیم نورانی آن ها دارد؛ چنان که در بسیاری از زیارات مأثوره می بینیم که خود معصوم به زیارت امامی دیگر شدّ رحال کرده و آن امام را با زیارت مخصوصی مورد خطاب و توجه قرار داده و در پایان اصحاب و دوستان و شیعیان را به انجام چنین زیارتی سفارش می کردند؛ لذا وجود چنین روایاتی در مجامع روایی ما باعث شده که بزرگانی همچون علامه مجلسی رحمه الله در کتاب مزار خود، فتوی به وجوب زیارت امام حسین علیه السلام از نزدیک در صورت استطاعت بدهند.

از سویی دیگر دستگاه ابلیس و اولیاء طاغوت نیز از همان ابتدا در برابر این دو تدبیر جبهه حق به مقابله و دشمنی جدی پرداخته و به شیوه های مختلف از القاء شبهات گرفته تا مقابله های تند اجتماعی، سعی در جلوگیری از توسعه این دو فرهنگ در جامعه شیعه داشته که نمونه های آن را، هم در زمان بنی امیه و بنی العباس و هم در دوره معاصر و حکومت رضاخان و دولت های پیشین عراق میبینیم که به هر نحوی از تشکیل محافل روضه و رفتن به زیارت ممانعت می کردند.

جایگاه و اهمیت زیارت

مرحوم کلینی رحمه الله در کتاب شریف کافی در باب تذاکر الاخوان، روایتی را ذکر کرده که به نقش مؤثر و کلیدی ملاقات مؤمنین در زنده شدن قلب ها و احیاء امر اهل بیت در جامعه و اقامه ولایت ایشان اشاره دارد؛ امام صادق علیه السلام در این روایت می فرماید: «تَزَاوَرُوا، فَإِنَّ فِی زِیَارَتِکُمْ إِحْیَاءً لِقُلُوبِکُمْ ، وَ ذِکْراً لِأَحَادِیثِنَا، وَ أَحَادِیثُنَا تُعَطِّفُ بَعْضَکُمْ عَلى بَعْضٍ، فَإِنْ أَخَذْتُمْ بِهَا رَشَدْتُمْ وَ نَجَوْتُمْ، وَ إِنْ تَرَکْتُمُوهَا ضَلَلْتُمْ وَ هَلَکْتُمْ، فَخُذُوا بِهَا، وَ أَنَا بِنَجَاتِکُمْ زَعِیمٌ»(1) به زیارت یکدیگر بروید، زیرا زیارت شما از یکدیگر زنده گردانیدن دل هاى شما و یاد نمودن احادیث ماست، و احادیث ما شما را به هم متوجه مى سازد، پس اگر به آن ها عمل کنید، هدایت و نجات یابید، و اگر آن ها را ترک کنید گمراه و هلاک شوید، پس به آن ها عمل کنید، و من ضامن نجات شمایم.

از این روایت و دیگر روایات این باب فهمیده می شود که زیارت و ملاقات مؤمنین فراتر از یک دیدار و مشاهده ظاهری بوده و علاوه بر آثار فردی و روحی دارای آثار اجتماعی نیز بوده و منشأ پیدایش حیات قلبی انسان ها و احیای ولایت ولی الله در قلوب مردم و جامعه است، چرا که ائمه علیهم السلام چشمه های حیات بوده اند و معارف آن ها همانند آب گوارایی، سبب حیات قلوب و سیراب نمودن جان های تشنه می شود.

قرآن می فرماید: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَةِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقا»(جن/16) یعنی اگر بر طریقه حق پایدارى کنند، حتماً آنان را از آب فراوانى سیراب خواهیم کرد. در تفسیر این آیه از امام صادق علیه السلام روایت شده که مراد از این طریقه، ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است و مراد از آب گوارا علم امام است؛ یعنی اگر جن و انس بر ولایت حضرت استقامت کنند، خداوند آن ها را با علوم و دانش های فراوانی که از ائمه علیهم السلام فرا می گیرند، نصرت و امداد خواهد کرد. که در روایت فرمود: «و لأمددناهم علما کی یتعلّمونه من الأئمّة»(2)

اکنون با توجه به آثار فراوانی که برای زیارت مؤمن ذکر شده، می توان به اهمیت جایگاه زیارت الامام واقف شد و اینکه این عمل ،در طول تاریخ، چه تأثیر شگرفی بر رشد حیات معنوی شیعه داشته است. بی تردید فضیلت ها و ثواب هایی که در روایات، برای زیارت معصومین علیهم السلام ذکر شده در کمتر عملی مشاهده می شود؛ و این هم به جهت آثار عظیمی است که این عبادت در جامعه و آحاد افراد آن ایجاد می کند.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ثواب زیارت امام حسین علیه السلام را نود حج و عمره از حج و عمره های خودشان معرفی کرده اند. فرمودند: «کَانَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ علیه السلام ذَاتَ یَوْمٍ فِی حَجْرِ النَّبِیِّ ص یُلَاعِبُهُ وَ یُضَاحِکُهُ فَقَالَتْ عَائِشَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَشَدَّ إِعْجَابَکَ بِهَذَا الصَّبِیِّ فَقَالَ لَهَا وَیْلَکِ وَ کَیْفَ لَا أُحِبُّهُ وَ لَا أُعْجَبُ بِهِ وَ هُوَ ثَمَرَةُ فُؤَادِی وَ قُرَّةُ عَیْنِی أَمَا إِنَّ أُمَّتِی سَتَقْتُلُهُ فَمَنْ زَارَهُ بَعْدَ وَفَاتِهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حِجَّةً مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ حِجَّةً مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ حِجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِی قَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ حِجَّتَیْنِ مِنْ حِجَجِکَ قَالَ نَعَمْ وَ أَرْبَعَةً قَالَ فَلَمْ تَزَلْ تزاده [تُرَادُّهُ ] وَ یَزِیدُ وَ یُضْعِفُ حَتَّى بَلَغَ تِسْعِینَ حِجَّةً مِنْ حِجَجِ رَسُولِ اللَّهِ ص بِأَعْمَارِهَا»(3) یعنی روزى حسین بن على علیهما السّلام در دامن نبى اکرم صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم نشسته بود و با آن حضرت بازى مى کرد. در این میان عایشه از شدت علاقه رسول اللَّه(ص) نسبت به سیدالشهداء سوال می کند. حضرت فرمودند: واى بر تو! چه گونه او را دوست نداشته و به او محبت نداشته باشم در حالى که میوه دل من و نور چشمم مى باشد... تا اینکه حضرت ثواب زیارت ایشان را در چند مرحله علی رغم تعجب های عایشه، بالا برده و به نود حج و عمره های خودشان می رسانند.

یا در حدیث دیگری که از امام رضا علیه السلام وارد شده است: «مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ علیهما السلام عَارِفاً بِحَقِّهِ کَانَ مِنْ مُحَدِّثِی اللَّهِ فَوْقَ عَرْشِهِ ثُمَّ قَرَأَ إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ. فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِر»(4) کسى که حضرت حسین بن على علیهما السّلام را زیارت کند در حالى که به حق آن حضرت عارف و آگاه باشد از هم صحبت هاى حق تعالى بالاى عرش مى باشد، سپس این آیه را قرائت فرمودند: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ * فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ»(قمر/54-55)

علت این فضائل و ثواب های استثنائی هم این است که انسان در این عبادت به همان چیزی دست میابد که خداوند، عالم تشریع و تکوین را برای آن ایجاد کرد؛ خداوند در دو آیه از کتاب نورانی اش غایت و هدف تکوین و تشریع را رسیدن به مقام عبودیت مطلقه و نجات از ذلّ پرستش غیر، معرفی کرده که نهایت کمال و سعادت یک انسان هم در این است، می باشد؛ فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ»(ذاریات/56) من جنّ و انس را نیافریدم جز براى این که عبادتم کنند. و یا در جای دیگر فرمود: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّین»(بینه/5) و به آن ها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را بپرستند.

از امام حسین علیه السلام از تفسیر آیه «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» سوال شد، فرمودند: خداوند بندگانش را جز برای معرفت خودش خلق نکرده و فقط کسی که به معرفت الله رسیده می تواند خداوند را عبادت کند و کسی که به مقام عبودیت رسید و طعم شیرین بندگی خداوند را چشید از عبادت و پرستش غیر بی نیاز می شود؛ وقتی از حضرت سؤال شد معرفت خدا چیست؟ فرمودند: «معرفة اهل کلّ زمان امامهم الذی تجب علیهم طاعته»(5) یعنی باید مردم هر زمانی اول امام زمان خودشان را بشناسند، تا بتوانند خدای خود را شناخته و سپس به پرستش و عبادت او بپردازند و الا بدون این معرفت، انسان دائما محتاج و نیازمند به خضوع و پرستش در مقابل غیر است که این همان معنای بت پرستی و شرک در توحید است که به تصریح آیات شریفه سوره نساء، به هیچ عنوان این گناه قابل بخشش نیست؛ «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظیما»(نساء/48)

لذا راه رسیدن به توحید و پرستش خدای متعال و نجات از شرک ، فقط معرفت و شناخت خلیفه الله است؛ «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ وَ بِنَا وُحِّدَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى»(6) و کسی که این امر را ندارد و جاحد و منکر آن است در محیط شرک و کفر است. لذا در روایت داریم که امام صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال داوود رقّی که عرضه داشت: آیا خداوند دعای همه این جمعی را که مشغول طواف هستند مستجاب می کند؟ فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ الْجَاحِدُ لِوَلَایَةِ عَلِیٍّ کَعَابِدِ وَثَن»(7) یعنی جاحد و منکر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام مانند بت پرست است و خداوند مشرک را هیچگاه نمی آمرزد.

بنابراین مؤمن می تواند در متن این عبادت به مراتب بالایی از معرفت امام که همان معرفت به مقام نورانیت معصوم است برسد که در غیر زیارت، امکان حصول به این مرتبه از معرفت، قطعا امکان پذیر نخواهد بود؛ «اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا مَشْهَدٌ لَا یَرْجُو مَنْ فَاتَتْهُ فِیهِ رَحْمَتُکَ أَنْ یَنَالَهَا فِی غَیْرِه»(8) لذا برای رسیدن به غایت خلقت که عبودیت و پرستش و معرفه الله است راه زیارت است و بدون آن این غایت بر همگان بسته است. در روایت فرمودند: «بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ»(9)

به بیانی دیگر می توان گفت که معرفت خدا جز از طریق شناخت آیات و نشانه های او ممکن نیست؛ «سَنُریهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»(فصلت/53) و در بین همه آیات و نشانه های الهی این امام است که به عنوان اعظم آیات الهی، مظهر تمامی اسماء جلال و جمال الهی بوده و آیینه تمام نمای خداوند در روی زمین بوده و شناخت این آیه و نشانه خدا به مراتب بیشتر از شناخت دیگر آیات خدا از قبیل ماه و ستاره و خورشید و کهکشان ها و...، ما را به معرفت خدا می رساند؛ «کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَقُولُ مَا لِلَّهِ آیَةٌ أَکْبَرُ مِنِّی»(10)

معنای زیارت

زیارت در لغت از ماده زَور، به معنای میل پیدا کردن به چیزی و اعراض و عدول از غیر آن چیز می باشد و تفاوت آن با رؤیت و مشاهده، این است که زیارت به دیداری اطلاق میشود که با یک میل و محبت و انس و اکرام همراه باشد، بخلاف رؤیت و مشاهده که فقط صرف دیدن در آن ها مورد توجه است.

و در اصطلاح، زیارت به قصد و توجه همه جانبه ـ جسم، فکر و روح ـ به کسی و اعراض از غیر او و ورود به یک محیط انس و خلوت برای ملاقات طرفینی، گفته می شود که گاه این معنا از نزدیک حاصل می شود و گاه از راه دور و گاه این لقاء جسمانی است و گاه روحانی، مانند زیارت اموات؛ البته لقائی که در زیارت امام رخ می دهد مراتبی دارد که بسته به درجات ایمان زائر، از احساس لذت مناجات با امام شروع می شود که در اذن دخول می خوانیم: «فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِم» و تا مراتب بالاتر که گاه با رؤیت شخص امام و شنیدن صدای او همراه می شود؛ مرحوم مجلسی اول در مقدمه کتاب لوامع صاحب قرانی که شرحی فارسی بر کتاب روضه المتقین است، حکایتی را که برای خودشان رخ داده را در فضیلت زیارت جامعه کبیره نقل می کند.

می گوید چون حضرت آفریدگار مرا توفیق زیارت امیرالمؤمنین علیه السّلام کرامت فرمود، در حوالى روضه مقدسه مشغول به مجاهدات گشتم و به برکت آن بزرگوار مکاشفات بسیار بر من روى داد که عقول ضعیفه آن را متحمل نمى تواند شد؛ در آن عالم دیدم بلکه اگر بخواهم مى گویم که در میان نوم و یقظه بودم که ناگاه دیدم که در سرّ من رأى هستم (منظور شهر امروز سامرا می باشد) و مشهد آن جا را در غایت ارتفاع و زینت دیدم و دیدم لباس سبزى از لباس هاى بهشت بر سر قبر امامین همامین عسکریین افکنده بودند که در دنیا مثل آن را ندیده بودم و آقاى ما حضرت صاحب الأمر صلوات اللّه علیه را دیدم که نشسته و بر قبر تکیه کرده و روى آن جناب به جانب در است، پس چون آن جناب را دیدم شروع کردم به خواندن زیارت جامعه به صوت بلند مانند مدح گویندگان، پس چون تمام کردم، آن جناب فرمود که خوب زیارتى است، عرضه کردم که اى آقاى من! روحم به فداى تو باد! این زیارت جد توست و اشاره کردم به جانب قبر مبارک، فرمود بلى داخل شو، چون داخل شدم نزدیک در ایستادم، آن جناب فرمود که پیش بیا، عرض کردم که مى ترسم به سبب ترک ادب کافر شوم، آن جناب فرمود که چون به اذن ما باشد باکى نیست، پس اندکى پیش رفتم و حال آن که ترسناک بودم و مى لرزیدم، پس آن جناب فرمود که پیش بیا بنشین، عرض کردم که مى ترسم، پس فرمود که مترس و بنشین، پس چون نشستم مانند نشستن غلامى در نزد آقاى خود، آن بزرگوار فرمود استراحت کن و مربع بنشین، پس به درستى که تو زحمت کشیده و پیاده و پاى برهنه آمدى، بالجمله از آن جا بالنسبة به این بنده الطاف عظیمه و مکالمات لطیفه واقع شد که اکثر آن ها را فراموش نمودم، پس از خواب بیدار شدم و همان روز اسباب زیارت فراهم آمد بعد آن که مدتى بود که راه مسدود بود، پس موانع رفع شد و با پاى برهنه و پیاده به زیارت آن جناب شرفیاب شدم و شبى در روضه مقدسه مکرر این زیارت را خواندم و در راه و در روضه کرامات عظیمه و معجزات غریبه ظاهر شد. و هرآنچه در خواب دیده بودم در بیداری اتفاق افتاد. در احوالات برخی از اهل معنا نیز ذکر شده که در سلام هایشان به معصومین حجاب ها از چشم و گوششان برداشته می شد و شخص معصوم را می دیدند و سخنش را می شنیدند.

نکته دیگری که مناسب است در تبیین زیارت به آن اشاره شود، کلامی است که مرحوم شوشتری در کتاب خصائص الحسینیه به آن اشاره کرده و گفته است: زیارت امام، جامع آثار و برکات همه عبادات از قبیل صوم، صلاه، حج، زکات، صدقه، جهاد، عتق رقبه، صله رحم، اطعام مساکین، قرض الحسنه، عیادت مریض، تجهیز مؤمن و... است. در توضیح کلام ایشان باید به یک نکته توجه شود و این که تکالیف دین اعم از انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات، همه به منزله مناسک محیط ولایت پیغمبر اکرم و اهل بیتشان علیهم السلام است ـ که همان محیط ولایت الله است ـ که التزام به آن ها سبب جریان ولایت و سرپرستی معصوم در وجود مؤمن می شود؛ «وَ اللَّهِ لَا تُنَالُ وَلَایَتُنَا إِلَّا بِالْوَرَعِ وَ الْعَمَل‏»(11) و با این ولایتشان مؤمن را لحظه به لحظه به طهارت و نورانیت و اخلاص بیشتر رسانده و او را به بالاترین مراتب فوز و سعادت می رسانند که در زیارت جامعه فرمود: «وَ فَازَ الْفَائِزُونَ بِوَلَایَتِکُم» تا آن جا که کوچترین اراده و تصمیم مومن، تابع اراده ولیّ خدا می شود، همان طور که در باب جناب سلمان آمده، هوای او هوای امیرالمؤمنین علیه السلام شده بود.

بنابراین همه عبادات از سوی ما در باطن، تولی به ولایت معصوم است و اگر کسی بدون ولایت امام حق و ورود در این محیط امن الهی مناسک دین را بجا آورد، مثل کسی است که در محیط غصبی عمدا نماز می خواند که بلاتردید نه قبول می شود و نه ثمره ای برآن مترتب می شود، و بلکه بر گناهش هم افزوده می شود؛ «أَشْهَدُ أَنَّ بِوَلَایَتِکَ تُقْبَلُ الْأَعْمَالُ، وَ تُزَکَّى الْأَفْعَالُ، وَ تُضَاعَفُ الْحَسَنَاتُ، فَمَنْ جَاءَ بِوَلَایَتِکَ، وَ اعْتَرَفَ بِإِمَامَتِکَ قُبِلَتْ أَعْمَالُهُ، وَ صُدِّقَتْ أَقْوَالُهُ، وَ تَضَاعَفَتْ حَسَنَاتُهُ، وَ مُحِیَتْ سَیِّئَاتُهُ»(12)

بنابراین وقتی غایت و هدف از همه عبادات، تولی به ولایت ولی الله شد که همان ولایه الله است که فرمود: «وَلَایَتُنَا وَلَایَةُ اللَّهِ الَّتِی لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا بِهَا»(13) آنگاه بدست می آید که زیارت امام و خلیفه الله، به عنوان مصداق اتم و اکمل این تولی به شمار رفته و می تواند همه آثار و برکات دیگر عبادات را یکجا در خود جمع کرده باشد. لذا در روایت فرمود: «نَحْنُ الصَّلَاةُ فِی کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ نَحْنُ الزَّکَاةُ وَ نَحْنُ الصِّیَامُ وَ نَحْنُ الْحَجُّ وَ نَحْنُ الشَّهْرُ الْحَرَامُ وَ نَحْنُ الْبَلَدُ الْحَرَامُ وَ نَحْنُ کَعْبَةُ اللَّهِ وَ نَحْنُ قِبْلَةُ اللَّه»(14)

ارکان زیارت / رکن اول قصد الامام

زیارت دارای ظاهر و باطنی بوده و همچون عبادات دیگر، دارای یک سلسله ارکان اساسی بوده که درجات بهره مندی زائر از فیوضات این عبادت ، به میزان توجه وی به این ارکان بستگی دارد. رکن اول قصد امام است به این معنا که زیارت با توجه به ولی خدا آغاز می شود که در واقع همان قصد خداست که در زیارت جامعه فرمودند: «وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ»

این توجه و قصد هم، گرچه در ظاهر سهل و ساده به نظر می رسد، اما در باطن بسیار دقیق و دارای مراتب مختلفی است؛ امیرالمؤمنین علیه السلام در کلام نورانی خویش، ضمن بیان اقسام عبادت بندگان، ملاک در کمال و فضیلت یک عبادت را، قصد عبادت معرفی می کنند؛ ایشان می فرمایند: برخی از روی طمع و رغبت، خدا را عبادت می کنند که همان عبادت تجار است، و برخی از روی خوف، خدا را عبادت می کنند که همان عبادت عبید است، و برخی عبادت آن ها از روی محبت و سپاسگذاری است که این همان عبادت احرار است، و افضل عبادت ها هم همین است؛ «وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ وَ هِیَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ»(15)

لذا زیارتی که با قصد ابراز محبت و سپاسگزاری و از سر اشتیاق و بدون هیچ چشم داشتی صورت می گیرد، با زیارتی که قصد و داعی آن رسیدن به حوائج و تسهیل در امر معاش و معاد و...، صورت می گیرد یکسان نیست، گرچه هر دو عبادت صحیح بوده، اما با دقت در ادله آثاری که برای زیارت مشتاقین و محبین و مخلصین ذکر شده قابل مقایسه با دیگر زیارت ها نیست. لذا ممتاز بودن این دسته از روایات در ثواب و فضیلت، سبب شده مرحوم ابن قولویه در کتاب شریف کامل الزیارات ابوابی را به این سه قسم نیت اختصاص داده که عبارتند از زیارت از روی محبت به پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین و فاطمه علیهم السلام، زیارت از روی اشتیاق و زیارت محتساباً الی الله.

در همین ابواب روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است که می فرمایند: «مَنْ أَتَاهُ تَشَوُّقاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حِجَّةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَ أَلْفَ عُمْرَةٍ مَبْرُورَةٍوَ أَجْرَ أَلْفِ شَهِیدٍ مِنْ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أَجْرَ أَلْفِ صَائِمٍ وَ ثَوَابَ أَلْفِ صَدَقَةٍ مَقْبُولَةٍ- وَ ثَوَابَ أَلْفِ نَسَمَةٍ أُرِیدَ بِهَا وَجْهُ اللَّهِ وَ لَمْ یَزَلْ مَحْفُوظاً سَنَتَهُ مِنْ کُلِّ آفَةٍ أَهْوَنُهَا الشَّیْطَانُ وَ وُکِّلَ بِهِ مَلَکٌ کَرِیمٌ یَحْفَظُهُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ وَ مِنْ فَوْقِ رَأْسِهِ وَ مِنْ تَحْتِ قَدَمِهِ فَإِنْ مَاتَ سَنَتَهُ حَضَرَتْهُ مَلَائِکَةُ الرَّحْمَةِ- یَحْضُرُونَ غُسْلَهُ وَ أَکْفَانَهُ وَ الِاسْتِغْفَارَ لَهُ وَ یُشَیِّعُونَهُ إِلَى قَبْرِهِ بِالاسْتِغْفَارِ لَهُ ـ وَ یُفْسَحُ لَهُ فِی قَبْرِهِ مَدَّ بَصَرِهِ وَ یُؤْمِنُهُ اللَّهُ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ مُنْکَرٍ وَ نَکِیرٍ أَنْ یروعانه ـ وَ یُفْتَحُ لَهُ بَابٌ إِلَى الْجَنَّةِ وَ یُعْطَى کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ وَ یُعْطَى لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ نورا [نُورٌ] یُضِی ءُ لِنُورِهِ مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ یُنَادِی مُنَادٍ هَذَا مَنْ زَارَ الْحُسَیْنَ شَوْقاً إِلَیْهِ فَلَا یَبْقَى أَحَدٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا تَمَنَّى یَوْمَئِذٍ أَنَّهُ کَانَ مِنْ زُوَّارِ الْحُسَیْنِ علیه السلام»(16) یعنی کسی که از روی اشتیاق به زیارت سیدالشهدا علیه السلام برود، خداوند متعال هزار حجّ و هزار عمره قبول شده برایش مى نویسد و اجر و ثواب هزار شهید از شهداء بدر و اجر هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه قبول شده و ثواب آزاد نمودن هزار بنده که در راه خدا آزاد شده باشند برایش منظور مى شود و پیوسته در طول ایام سال از هر آفتى که کمترین آن شیطان باشد محفوظ مانده و خداوند متعال فرشته کریمى را بر او موکّل کرده که وى را از جلو و پشت سر و راست و چپ و بالا و زیر قدم، نگهدارش باشد و اگر در اثناء سال فوت کرد، فرشتگان رحمت الهى بر سرش حاضر شده و او را غسل داده و کفن نموده و برایش استغفار و طلب آمرزش کرده و تا قبرش مشایعتش نموده و به مقدار طول شعاع چشم در قبرش وسعت و گشایش ایجاد کرده و از فشار قبر در امانش قرار داده و از خوف و ترس دو فرشته منکر و نکیر بر حذرش مى دارند و برایش دربى به بهشت مى گشایند و کتابش را به دست راستش مى دهند و در روز قیامت نورى به وى اعطاء مى شود که بین مغرب و مشرق از پرتو آن روشن مى گردد و منادى نداء مى کند این کسى است که از روى شوق و ذوق حضرت امام حسین علیه السّلام را زیارت کرده است. پس از این نداء احدى در قیامت باقى نمى ماند مگر آنکه تمنّا و آرزو مى کند که کاش از زوّار حضرت ابا عبد اللَّه الحسین علیه السّلام مى بود.

نشانه زیارت مشتاق هم این است که ولیّ خدا را پیش روی خود قرار داده و حوائج و نیازهایش را پشت سر قرار می دهد لذا در زیارت جامعه فرمود: «وَ مُقَدِّمُکُمْ أَمَامَ طَلِبَتِی وَ حَوَائِجِی وَ إِرَادَتِی فِی کُلِّ أَحْوَالِی وَ أُمُورِی» و از همان ابتدای خروجش از منزل تا ورودش به کنار ضریح مطهر در قصد خود شریکی قرار نمی دهد؛ «تَقُولُ حِینَ تَخْرُجُ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ إِلَى اللَّهِ وَ إِلَى ابْنِ رَسُولِ اللَّه»(17)

لذا چنین شخصی در زیارت امام خود، نه سختی های راه او را ناامید می کند و نه به خوشی های آن دلگرم می شود و حقیقتاً برای وصال و هم جواری با محبوبش لحظه شماری می کند، همان گونه که در باب جناب موسی کلیم الله علیه السلام آمده که در مدت چهل روزه میعاد خود با پروردگارش چنان شیفته و واله بود که نه غذایی خورد و نه آبی نوشید و نه خوابید؛ «قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام: الْمُشْتَاقُ لَا یَشْتَهِی طَعَاماً وَ لَا یَلْتَذُّ بِشَرَابٍ وَ لَا یَسْتَطِیبُ رُقَاداً وَ لَا یَأْنَسُ حَمِیماً وَ لَا یَأْوِی دَاراً وَ لَا یَسْکُنُ عُمْرَاناً وَ لَا یَلْبَسُ لَیِّناً وَ لَا یَقِرُّ قَرَاراً وَ یَعْبُدُ اللَّهَ لَیْلًا وَ نَهَاراً رَاجِیاً أَنْ یَصِیرَ إِلَى مَا اشْتَاقَ إِلَیْهِ وَ یُنَاجِیَهُ بِلِسَانِ شَوْقِهِ مُعَبِّراً عَمَّا فِی سَرِیرَتِهِ کَمَا أَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مُوسَى علیه السلام فِی مِیعَادِ رَبِّهِ بِقَوْلِهِ وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضى وَ فَسَّرَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وآله عَنْ حَالِهِ أَنَّهُ لَا أَکَلَ وَ لَا شَرِبَ وَ لَا نَامَ وَ لَا اشْتَهَى شَیْئاً مِنْ ذَلِکَ فِی ذَهَابِهِ وَ مَجِیئِهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً شَوْقاً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»(18)  

شاید بتوان گفت علت این که در برخی روایات از خوردن غذاهای لذیذ در زیارت امام حسین علیه السلام نهی شده چه بسا بدان جهت بوده که این نحوه از سلوک با زیارت مشتاقین سازگاری ندارد.

رکن دوم / طهارت

همان گونه که انسان آلوده راهی به بهشت ندارد و باید ابتدا آلودگی های او در مواقف مختلف پاک شود تا اذن ورود به بهشت و استفاده از نعمت های آن به او داده شود، زائر هم قبل از ورود به آستان معصوم که باغی از باغ های بهشت و مختلف الملائکة و النبیین است، باید به دنبال تحصیل طهارت ظاهری و باطنی خویش باشد. در روایت در باب بهشت بودن حرم مطهر حضرت  فرمودند: «عن الصادق علیه السلام: قَبْرُ الْحُسَیْنِ علیه السلام عِشْرُونَ ذِرَاعاً فِی عِشْرِینَ ذِرَاعاً مُکَسَّراً رَوْضَةٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّة مِنْهُ مِعْرَاجٌ إِلَى السَّمَاءِ فَلَیْسَ مِنْ مَلَکٍ مُقَرَّبٍ وَ لَا نَبِیٍّ مُرْسَلٍ إِلَّا وَ هُوَ یَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ یَزُورَ الْحُسَیْنَ علیه السلام فَفَوْجٌ یَهْبِطُ وَ فَوْجٌ یَصْعَدُ»(19) یعنی امام صادق علیه السّلام فرمودند: مساحت قبر حسین بن علىّ علیهما السّلام بیست ذراع در بیست ذراع مى باشد، این محل باغى است از باغ هاى بهشت، از آنجا عروج به آسمان صورت مى گیرد، و هیچ فرشته مقرّب و نبىّ مرسلى نیست مگر آنکه از حق تعالى درخواست مى کند که به زیارت حسین علیه السّلام برود پس فوجى از آسمان به زمین فرود آمده و به زیارت آن حضرت رفته و فوجى پس از زیارت به آسمان مى روند.

لذا در این باغ و بهشت باید با اذن و طهارت وارد شد و الا اجازه بهره مندی از ثواب های زیارت و درک بطون و اسرار و حقایق زیارت به او داده نمی شود. و نیز اذنی که در زیارت امام برای هر زائری صادر می شود، متناسب با مراتب طهارت و نورانیتی است که زائر از قبل برای خودش تحصیل کرده است. همین است که در اذن دخول مشاهد شریفه می گوییم: «فَأْذَنْ لِی یَا مَوْلَایَ فِی الدُّخُولِ أَفْضَلَ مَا أَذِنْتَ لِأَحَدٍ مِنْ أَوْلِیَائِک»(20)

البته باید یادآور شد که بر اساس آیات و روایات متعددی که در کافی و بصائر و... ذکرشده، آلودگی های مؤمن از طینت و باطن او نیست بلکه از آثار دستگاه ابلیس و ائمه جور است که با گل او آمیخته شده و ظاهر او را آلوده می کند که این هم با لعن بر اولیای طاغوت و شیاطین جن و انس و صلوات و غسل و استغفار و گریه و بلاهای مختلف پاک می شود.

البته همه این تحصیل طهارت ها، مقدمه ای است برای درک طهارت بالاتر و عمیق تری که فقط به دست خود معصوم صورت می گیرد، گناهانی که برای نجات روح از آلودگی و نجاست آن ها فقط باید ولیّ خدا دست به کار شود و زائرش را از عمیق ترین لایه های وجودیش تطهیر کند و ریشه گناهان و صفات رذیله را در وجود او بخشکاند، چنان که در روایت آمده، حضرت صدیقه سلام الله علیها برای زائر فرزندش حسین علیه السلام استغفار می کند؛ فرمود: «عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ قَالَ: إِنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه وآله تَحْضُرُ لِزُوَّارِ قَبْرِ ابْنِهَا الْحُسَیْنِ علیه السلام فَتَسْتَغْفِرُ لَهُمْ ذُنُوبَهُمْ»(21)

و پیداست که فقط این استغفار است که می تواند هم خلق و طینت مؤمن را پاک و طیب کند و هم جان و نفس او را طاهر کند و هم گناهان او را بیامرزد و بعد او را تا بالاترین درجات بهشت رشد دهد، و این استغفار است که زائر را از شقاوت خارج می کند و به سعادت قطعی می رساند و الا استغفارهای خود زائر در بهترین حالت هم که باشد جز یک طهارت سطحی و ظاهری که معقب به گناه دیگری است، اثری بیشتر ندارد، بلکه خود این استغفار نیازمند توبه و استغفار دیگری است که فرمود: «اللَّهُمَّ إِنَّ اسْتِغْفَارِی إِیَّاکَ مَعَ الْإِصْرَارِ عَلَى الذَّنْبِ لُؤْم»(22)

طهارت اصلی که باطن و ظاهر را از عمیق ترین لایه ها شستشو می دهد، فعل معصوم است نه فعل ما، فقط کار ما این است که خودمان را به معصوم و ولیّ خدا بسپاریم و از او لحظه ای فاصله نگیریم، مانند مادری که با محبت و علاقه فرزند خویش را از همه ناپاکی ها تطهیر کرده و او را شستشو می دهد، که تنها کارفرزند این است که خودش را بی چون و چرا در اختیار مادر قرار دهد و تسلیم فعل او باشد و کار مادر تطهیر.لذا در زیارت جامعه کبیره به این معنا تصریح شده که من در وجود خود گناهان و آلودگی هایی دارم که جز با رضایت شما که آن هم از بستر زیارت حاصل می شود پاک نمی شود لذاست که در زیارت جامعه می فرمایند: «یَا وَلِیَ اللَّهِ إِنَ بَیْنِی وَ بَیْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذُنُوباً لَا یَأْتِی عَلَیْهَا إِلَّا رِضَاکُم»

این گناهان، همان صفات رذیله ای هستند که برخی از اهل ریاضت گفته اند ده ها سال برای نجات از یک صفت رذیله باید زحمت کشید، غافل از این که ده ها از این صفات رذیله و گناهان بزرگ را معصوم در یک لحظه از انسان پاک می کند و به جای آن صفات حسنه را در وجود انسان قرار می دهد، به شرط این که ریاضت و سلوک ما، در مسیر زیارت ولیّ خدا قرار گیرد نه در مسیرهای دیگر.

به هر حال پس از قصد، مهمترین رکن در این عبادت تحصیل طهارت است که بخشی ناظر به طهارت های ظاهری از قبیل لباس نوپوشیدن و عطر زدن و...، و بخشی ناظر به طهارت های باطنی بوده، مانند وضو و غسل و اقرار به گناهان و ذکر و...

در دعایی که مستحب است هنگام غسل کردن خوانده شود آمده: «اللَّهُمَ‏ طَهِّرْنِی‏ وَ طَهِّرْ قَلْبِی‏ وَ اشْرَحْ لِی صَدْرِی وَ أَجْرِ عَلَى لِسَانِی ذِکْرَکَ وَ مِدْحَتَکَ وَ الثَّنَاءَ عَلَیْکَ فَإِنَّهُ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِکَ»(23) خداوندا تو مرا پاکیزه بگردان و خودت قلبم را پاک نما، و سینه و دلم را بگشاى، و یاد و مدح و ثنایت را بر زبانم جارى گردان.

رکن سوم / کوچ کردن به طرف امام

در این رکن زائر با هر قدمی که در راه زیارت بر می دارد، مرحله ای از سیر معنوی را پشت سر گذاشته و گام بعدی او سیر در درجات بعدی و مقامات عالی تر است و رسیدن به این مقامات و درجات هم بی جهت نبوده بلکه برای ایجاد یک تحول حال و تهیؤ و آمادگی بیشتر برای قرب به آستان معصوم و ورود به بطون عمیق تری از محیط ولایتشان و تحمل مراتب بالاتری از ولایت آن هاست؛ «إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَان»(24) همانا امر ما «ولایت» اهل بیت پیامبر علیهم السّلام سخت و تحمّل آن دشوار است، که جز ملک مقرب و نبی مرسل و مؤمن دیندار که خدا او را آزموده و ایمانش در دل استوار بوده، قدرت پذیرش و تحمّل آن را ندارد.

این که در هر قدم از این مسیر ثواب یک حج و یک عمره نهفته شده، نشان دهنده میزان ظرفیت عظیم این عبادت در تهذیب نفوس و رساندن بندگان به مقام اخلاص در توحید و رهایی از جمیع مراتب شرک است، تا این که زائر در این مسیر به حائر نزدیک می شود که محل استقبال ملائکه است، در این جا حال و هوای زائر هم متناسب با مقاماتی که در این مسیر پیدا کرده متحول می شود، تا لحظه ای که بر درب حرم می ایستد و برای ورودش از ولیّ خدا با انکسار و شکستگی اذن می طلبد؛ در روایتی که صفوان بن مهران از امام صادق علیه السلام نقل کرده، آمده که اگر بعد از استئذان، اشکت جاری شد، همین قطره اشک علامت اذن ورود است؛ «... أَ أَدْخُلُ یَا مَوْلَایَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ أَأَدْخُلُ یَا مَوْلَایَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَإِنْ خَشَعَ قَلْبُکَ وَ دَمَعَتْ عَیْنُکَ فَهُوَ عَلَامَةُ الْإِذْنِ فَادْخُلْ»(25)

لذا برخی از بزرگان همچون شهید اول با تکیه به همین ادله، گفته اند: «فإن وجد خشوعاً و رقّة دخل، و إلا فالأفضل له تحرّی زمان الرقّة؛ لأنّ الغرض الأهمّ حضور القلب لتلقّی الرحمة النازلة من الربّ» یعنی ورود بدون رقت قلب و خشوع، خلاف غرض زیارت است و بهتر است که انسان برگردد و در زمان دیگری که حضور قلب دارد وارد شود.

از جمله توجهاتی که مناسب است زائر در این مقام پیدا کند، خالی کردن قلب و دل از جمیع علائق و محبت ها و خوف هاست؛ علامه مجلسی در ضمن بیان آداب ورود به حرم های معصومین علیهم السلام به آیه شریفه «إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوى»(طه/12) اشاره کرده و یکی از آداب ورود به حرمهای ائمه علیهم السلام را خلع نعل (کندن کفش از پا) عنوان کرده، چنان که ظاهر آیه نیز بر همین مطلب دلالت دارد که خدای متعال به جهت حرمت مکان، جناب موسی علیه السلام را امرکرد که کفش هایت را از پای درآور چرا که تو در وادی مقدس طوی هستی.

اما ذیل این آیه، دو روایت نورانی از اهل بیت علیهم السلام وارد شده که به تاویل آیه اشاره می کند؛ روایت نخست در کمال الدین مرحوم صدوق است که می فرماید «فاخلع نعلیک» به معنای ارفع خوفیک است، یعنی حال که به مکان مقدس طوی وارد شدی و در محضر پروردگارت قرار گرفته ای، شایسته نیست که در دلت غیر از خوف خدا، خوف دیگری داشته باشی، چرا که من ربّ تو هستم و همه امور تو به دست من است، پس هم خوف پشت سرت را که همان خوف نسبت به جان همسرت است را از دلت خارج کن و هم خوفی که از فرعون در پیش رو داری؛ «وَ رُوِیَ فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ أَیْ خَوْفَیْکَ خَوْفَکَ مِنْ ضِیَاعِ أَهْلِکَ وَ خَوْفَکَ مِنْ فِرْعَوْنَ»(26)

روایت دوم هم روایتی است از وجود مقدس امام زمان علیه السلام آمده که وقتی موسی در وادى مقدس طوی قرار گرفت با پروردگار خود چنین مناجات کرد که: پروردگارا من دوستى ام را برای تو خالص کردم و قلبم را از محبت غیر تو شستشو داده ام، در همان حال خداى تعالى به او فرمود: نعلین خود را بکن، یعنى اگر می خواهى محبت محض براى من داشته باشی و دلت از محبت دیگران بر کنار باشد، محبت خانواده را از دل بیرون کن؛ «إِنَّ مُوسَى نَاجَى رَبَّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی قَدْ أَخْلَصْتُ لَکَ الْمَحَبَّةَ مِنِّی وَ غَسَلْتُ قَلْبِی عَمَّنْ سِوَاکَ وَ کَانَ شَدِیدَ الْحُبِّ لِأَهْلِهِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ أَیْ انْزِعْ حُبَّ أَهْلِکَ مِنْ قَلْبِکَ إِنْ کَانَتْ مَحَبَّتُکَ لِی خَالِصَةً وَ قَلْبَکَ مِنَ الْمَیْلِ إِلَى مَنْ سِوَایَ مَغْسُولًا»(27)

بنابراین در هنگام تشرف به آستان مقدس امام، زائر باید محبت های غیر را از دلش خارج کند و با اخلاص در محبت، به محضر معصوم مشرف شود تا بتواند تمام شئوون وجودش را در معرض انوار ولایت معصوم قرار داده و به نورانیت کامل و جامع در ظاهر و باطن و روح و فکر و صفات و رفتار برسد.

توجه به اذن دخول های مشاهد مشرفه

از مهمترین توجهاتی که لازم است انسان در هنگام ورود به حرم ها داشته باشد، توجه به مضامین اذن دخول هایی است که سفارش شده قبل از ورود خوانده شود که هر یک از این توجهات، منشأ ایجاد یک سلسله حالات روحی خاص بوده که بسیار در کیفیت زیارت مؤثر می باشد و در این جا به طور اجمال به اهم آن توجهات اشاره می کنیم. توجه اول اینکه معصوم زنده و مرده ندارد و همه آدابی که در محضر امام حیّ میبایست رعایت شود، در جوار قبور مطهر آن ها نیز باید رعایت شود؛ لذا در اذن دخول می خوانیم: «اللَّهُمَّ إِنِّی اعْتَقَدْتُ حُرْمَةَ صَاحِبِ هَذَا الْمَشْهَدِ الشَّرِیفِ فِی غَیْبَتِهِ کَمَا أَعْتَقِدُهَا فِی حَضْرَتِه»

توجه دوم این است که امام مقام و جایگاه ما را می بیند و سخن و کلام ما را می شنود و به آن ها پاسخ می دهد. که فرمود: «أَعْلَمُ أَنَّ رَسُولَکَ وَ خُلَفَاءَکَ عَلَیْهِمُ السَّلَامُ أَحْیَاءٌ عِنْدَکَ یُرْزَقُونَ یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی»

توجه سوم اینکه نشنیدن کلام امام از سوی ما به جهت حجابی است که خداوند بین ما و امام قرار داده، ولی در عوض لذت مناجات و خلوت با امام را به ما چشانده است؛ «أَنَّکَ حَجَبْتَ عَنْ سَمْعِی کَلَامَهُمْ وَ فَتَحْتَ بَابَ فَهْمِی بِلَذِیذِ مُنَاجَاتِهِم»

توجه چهارم اینکه حرم امام، یکی از مواطن تعبد خداوند متعال بوده که پروردگار، اهل آسمان ها و زمین را به بندگی و عبادت خویش در این مکان ها دعوت کرده، لذا ورود به آستان ظاهری معصوم همانند ورود به محیط ولایتشان نیازمند اذن خدا است؛ «اللَّهُمَّ فَأْذَنْ لَنَا بِدُخُولِ هَذِهِ الْعَرَصَاتِ الَّتِی اسْتَعْبَدْتَ بِزِیَارَتِهَا أَهْلَ الْأَرَضِینَ وَ السَّمَاوَات»(28)

توجه پنجم اینکه اشتیاق ما برای ورود به حرم و قرار گرفتن در جوار معصوم نباید ما را از توجه به هیبت و عظمت معصوم غافل کند، تا مبادا در مقام محبت و انسی که نسبت به معصوم پیدا می کنیم، از خشوع قلب و خضوع جوارح و گریه غافل شده و در سخنان و رفتار و حالات خود مرتکب اسائه ادب به ساحت قدس معصوم بشویم؛ «وَ أَرْسِلْ دُمُوعَنَا بِخُشُوعِ الْمَهَابَه» به بیانی دیگر خشوع که یکی از حالات قلب به شمار می رود، گاه در اثر احساس ذلت و خواری ایجاد می شود و گاه در اثر ایمان به یک چیز لذا در روایت فرمودند: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ خُشُوعَ الْإِیمَانِ قَبْلَ خُشُوعٍ الذُّلِ فِی النَّار»(29) اما گاهی قلب انسان، در اثر توجه به هیبت و عظمت شخصیت یک فرد، احساس خشوع می کند - یعنی خوف همراه با اجلال - که در نتیجه موجب سرازیر شدن اشک می شود. به هر حال لازم است قبل از ورود به آستان معصوم، خشوع مهابت او در دل انسان جاری شد و سپس گام در وادی محبت بگذارد؛ همان گونه که امام سجاد علیه السلام در دعای برای والدین خود می فرمایند: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوفِ» بار خدایا مرا چنان گردان که ابتدا از پدر و مادر بترسم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار، و سپس با ایشان خوشرفتارى نمایم همچون خوشرفتارى مادر مهربان.

لذا اگر خشوع هیبت، قبل از محبت و دلداگی در قلب انسان جای نگیرد، انسان در مهرورزی و محبت، دچار غرور شده و خودش را در مراتب بالای محبت طلبکار از محبوب می پندارد و گاه هم به زبان حال می گوید که من به وظیفه خود عمل کردم شما هم به وظیفه خود عمل کنید؛ حال آن که خشوع مهابت، محب را در مسیر محبت روز به روز متواضع تر و خاضع تر می کند تا آن جا که وقتی در راه محبت محبوب جانش را سخاوتمندانه بذل می کند بیشترین احساس شرمساری و بدهکاری را نسبت به محبوب دارد و این همان خصوصیتی است که اصحاب سیدالشهدا علیه السلام را در محبت و وفاداری سرآمد همه دوران ها کرد؛ همان گونه که سعید بن عبدالله در دفاع از سیدالشهدا علیه السلام پس از این که با بدن خود سیزده چوبه تیر مسموم را گرفت و به زمین افتاد، به حضرت خاشعانه و خاضعانه عرضه داشت آیا به عهدم وفا کردم؟ و حضرت فرمودند: «نعم انت امامی فی الجنه» آری همانا تو در بهشت پیش روی من هستی.

توجه ششم اینکه همان طور که هیبت معصوم، در دل مومن سبب جریان خشوع می شود، در اعضاء و جوارح او هم باید ذل بندگی و عبودیت را ایجاد کند، و با این دو حال است که می تواند به مقامات نورانی خلیفه الله اقرار کند و در مقابل آنها تواضع و فروتنی داشته باشد؛ «وَ ذَلِّلْ جَوَارِحَنَا بِذُلِّ الْعُبُودِیَّةِ وَ فَرْضِ الطَّاعَة حَتَّى نُقِرَّ بِمَا یَجِبُ لَهُمْ مِنَ الْأَوْصَافِ وَ نَعْتَرِفَ بِأَنَّهُمْ شُفَعَاءُ الْخَلَائِقِ» آستان معصوم جای احساس عزت و بزرگی نیست، آن جا مکانی است که به احدی اجازه تعزز داده نشده و همه رقاب در برابر شرافت و عظمت آن ها خم شده است لذا در زیارت جامعه فرمودند: «طَأْطَأَ کُلُ شَرِیفٍ لِشَرَفِکُمْ وَ بَخَعَ کُلُّ مُتَکَبِّرٍ لِطَاعَتِکُمْ وَ خَضَعَ کُلُّ جَبَّارٍ لِفَضْلِکُمْ وَ ذَلَّ کُلُّ شَیْ ءٍ لَکُم» چرا که تعزز در مقابل امام و احساس شأن و شرافت کردن در محضر ایشان، عین استکبار علی الله است که بدون تردید رجم الهی را به دنبال دارد.

این همان روح خطبه قاصعه امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمودند: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یُدْرَى أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الْآخِرَةِ عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یَسْلَمُ عَلَى اللَّهِ بِمِثْلِ مَعْصِیَتِهِ کَلَّا مَا کَانَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِیُدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بِأَمْرٍ أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ لَوَاحِدٌ وَ مَا بَیْنَ اللَّهِ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِی إِبَاحَةِ حِمًى حَرَّمَهُ عَلَى الْعَالَمِینَ» از برنامه حضرت حق در رابطه با شیطان عبرت بگیرید، که چگونه با لحظه ای تکبر، (و تواضع و سجده نکردن در مقابل جناب آدم که حامل انوار چهارده معصوم علیه السلام بود) اعمال طولانى، و سختکوشى اش را تباه کرد، در صورتى که خداوند را شش هزار سال بندگى کرده بود که معلوم نیست از سال هاى دنیایى است یا سال هاى آخرتى! اکنون چه کسى پس از ابلیس با آلوده شدن به چنین گناهى می تواند از عذاب حق سالم بماند؟ حاشا؟ خداوند هرگز انسانى را به عملى وارد بهشت نمى کند که به خاطر همان عمل فرشته اى را از آن جا بیرون کرد، امر و فرمانش در حق آسمانیان و زمینیان مساوى است، و بین خداوند و احدى از بندگانش صلح خاصى وجود ندارد تا به خاطر آن آن چه را بر جهانیان حرام کرده بر او مباح کند.

و این امتحان اختصاص به ملائکه نداشته، بلکه از روایات استفاده می شود همه مخلوقات از انسان ها گرفته تا حیوانات و نباتات و جمادات امتحانشان به امر ولایت بوده و به میزان قبول و تواضع در این امر، صاحب مقام و رتبه شده اند، که در باب انبیاء، برخی اولوالعزم (صاحبان عزم در امر ولایت) شده و برخی به این مقام نرسیدند. لذا مبادا انسان به جهت رعایت وقار و حفظ آبرو و دیگر بهانه ها، از تواضع و آستان بوسی معصوم خودداری کند و گرفتار درد لاعلاج ابلیس که همان کبر بر خلیفه الله بود شود؛

بنابراین احساس هیبت و بزرگی از معصوم، مقدمه خشوع قلب و خضوع جوارح شده و هر دوی این ها مقدمه ای برای اعتراف و اقرار به مقامات آن هاست و تا این اعتراف ها و تصدیق ها نباشد، باب معرفت الله هم به احدی گشوده نمی شود.

زائر باید در هنگام ورود به محضر معصوم فقط به یک شأن خود توجه کند و دیگر شؤون ظاهری خود را از یاد ببرد، و آن یک شأن هم رقیت و بندگی است؛ باید بفهمد که او عبد است و غلام، و معصوم سید است و مولی لذا فرمود: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ أَمَتِکَ الْمُقِرُّ بِالرِّقِ وَ التَّارِکُ لِلْخِلَافِ عَلَیْکُمْ وَ الْمَوَالِی لِوَلِیِّکُمْ وَ الْمُعَادِی لِعَدُوِّکُمْ قَصَدَ حَرَمَکَ وَ اسْتَجَارَ بِمَشْهَدِکَ وَ تَقَرَّبَ إِلَیْکَ بِقَصْدِک»(30)

حقیقت این تواضع هم، تواضع در مقابل خداست که در قالب خضوع در برابر ولی خدا محقق می شود؛ لذا در احوالات برخی بزرگان نقل شده که هنگام رفتن به زیارت، عمامه از سر بر می داشتند و با یک دشداشه سفید و با پای برهنه به حرم مشرف می شدند و می گفتند یک غلام و عبد که در مقابل مولای خود شأنی ندارد که بخواهد آن را به رخ مولا بکشد.

رکن چهارم / سلام های متعدد بر امام

پس از این که زائر با چشمان اشکبار وارد حرم شد و با گام های آهسته و زبان ذاکر و سری به زیرانداخته شده در حضور امام قرار گرفت، ابتدا یک سلسله سلام هایی را به امامش می دهد که با هر سلامی که به یکی از شؤون معصوم می دهد، باب جدیدی از معرفت الإمام ـ که همان معرفه الله است «من عرفکم فقد عرف الله» ـ و قرب خدای متعال، به روی او گشوده می شود و در آن فضای ملکوتی، معارف نابی از آستان مقدس امام به قلب او جاری می شود که جز در حضور معصوم و وساطت ملائکه و توجه حضرت حق و دل کندگی از دنیا، به هیچ طریق دیگری از قبیل برهان و استدلال و استاد و مطالعه کتاب و ریاضت نفس و ...، میسر نیست. لذا بهترین فضا برای تلقی و فهم و هضم معارف ائمه علیهم السلام همین موقف است، به خصوص برای کسی که مراحل قبلی این عبادت را به درستی طی کرده و اکنون غرق در توجه به امام و عرض سلام به ساحت قدس او است؛ «السَّلَامُ عَلَى مَحَالِ مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ مَسَاکِنِ بَرَکَةِ اللَّهِ وَ مَعَادِنِ حِکْمَةِ اللَّهِ وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ وَ حَمَلَةِ کِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِیَاءِ نَبِیِّ اللَّهِ وَ ذُرِّیَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ»

خلاصه انسان در هر سلامی، به یکی از شؤون معصوم توجه پیدا می کند که مقدمه ای است برای گشودن باب جدیدی از معرفت و عبودیت حضرت حق. معنای سلام هم اظهار تسلیم شدن در مقابل ولی خدا است و این که هیچ جسارت و صدمه ای از جانب انسان چه از ناحیه قوای ظاهری مانند چشم و گوش و دست و زبان و چه از ناحیه قوای باطنی مانند قلب و روح و فکر و اراده او به آن ها نخواهد رسید و رسیدن به این مقام هم کار ساده ای نیست. در روایتی که در کتاب کافی شریف آمده، امام صادق علیه السلام خطاب به جمعی فرمودند: شما را چه شده که به رسول خدا صلی الله علیه و آله بدی مى کنید؟ مردى گفت: چطور به او بد مى کنیم؟ فرمودند: کردار شما بر او عرضه مى شود و چون گناهى در آن ببیند بدش مى آید پس به رسول خدا صلی الله علیه و آله بدى نکنید و او را شاد کنید.(31)

معنای دیگری که در سلام ذکر شده، این است که انسان از خدا درخواست می کند که سلامتی ظاهری و باطنی را بر شخص مقابل نازل کند و او را آفات ظاهری و باطنی حفظ کند. در کتاب روضه الواعظین آمده که معنای سلام بر انسان متقی، این است که خداوند تو را در طاعتش ثابت قدم و گرامی بدارد و سلام بر شخص عاصی به این معنا است که خداوند از اعمال تو مطلع است. لذا مرحوم مجلسی اول در معنای سلام به معصوم می گوید چون خداوند آن ها را به بالاترین کمالات ممکنه رسانده، سلام ما به آن ها، اولاً درخواست بقای آن نعمت ها و کمالات است، و دوم عمده نتیجه این درخواست هم عاید خود ما می شود.

کیفیت و آداب سلام به معصوم هم با دیگر سلام ها متفاوت است؛ یعنی باید سلام به او متناسب با شأن و جایگاه والای ایشان باشد، سلامی کامل و تام و عاری از هر نقص، و سلامی شامل و عام؛ در دعایی که سفارش شده بعد از خواندن دو رکعت نماز زیر آسمان خوانده شود که به منزله استغاثه به امام زمان عجل الله تعالی فرجه می باشد می خوانیم: «سَلَامُ اللَّهِ الْکَامِلُ التَّامُ الشَّامِلُ الْعَامُّ، وَ صَلَوَاتُهُ وَ بَرَکَاتُهُ الْقَائِمَةُ التَّامَّةُ، عَلَى حُجَّةِ اللَّهِ وَ وَلِیِّهِ فِی أَرْضِهِ وَ بِلَادِهِ، وَ خَلِیفَتِهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ عِبَادِهِ، وَ سُلَالَةِ النُّبُوَّةِ، وَ بَقِیَّةِ الْعِتْرَةِ، وَ الصَّفْوَة»(32)

البته پر واضح است که عرض سلام با این کیفیت نیز نیازمند آدابی است که زائر باید به آن ها توجه داشته باشد؛ از جمله این آداب ها، آدابی است که در زیارت ناحیه مقدسه به برخی از آنها اشاره شده که فرمود: «السَّلَامُ عَلَیْکَ سَلَامَ الْعَارِفِ بِحُرْمَتِکَ الْمُخْلِصِ فِی وَلَایَتِکَ الْمُتَقَرِّبِ إِلَى اللَّهِ بِمَحَبَّتِک الْبَرِی ءِ مِنْ أَعْدَائِک»(33) 

سلام بر تو از کسی که حرمت تو را می شناسد و نسبت به مقام تو عارف است؛ همه کوتاهی ها و بی حرمتی های ما نسبت به ساحت معصوم، ناشی از عدم معرفت ماست، مانند کودکانی که در حین بازی حرمت احدی را رعایت نمی کنند، اما همین که معلمشان و یا مدیر مدرسه شان از آن جا عبور می کند بازی را تعطیل کرده و به احترام او کنار دیوار می‎ایستند، این رعایت حرمت از شناخت و معرفت ناشی می شود، لذا هر چقدر معرفت بالاتر باشد حفظ حرمت ها هم بیشتر می شود تا آن جا که کمترین بی احترامی به معصوم را کفر و موجب خروج از دین الله می داند همان گونه که در احوالات مجلسی اول رحمه الله ذکر شد که وقتی پس از خواندن زیارت جامعه کبیره، امام زمان علیه السلام به ایشان اذن ورود داد، می گوید داخل شدم اما به جهت رعایت احترام نزدیک در ایستادم، سپس آن جناب فرمود که پیش بیا عرض کردم مى ترسم به سبب ترک ادب کافر شوم، آن جناب فرمود که چون به اذن ما باشد باکى نیست ...، تا این که جلو رفتم و در نزدیک حضرت نشستم اما مانند نشستن یک غلام در محضر آقای خود. لذا انسان به میزان معرفتی که از معصوم داشته باشد می تواند حرمت او را حفظ کند.

ادب دیگر این است که زائر، شرک در ولایت نداشته باشد لذا «مخلص فی ولایتک» فرموده است. یعنی در همه شؤون خودش، از حیات فردی گرفته تا حیات اجتماعی اش تحت ولایت معصوم باشد نه این که در بخشی از زندگی متولی به امامش باشد و در بخشی دیگر متولی به غیر. و نیز اینکه محبت امام را وسیله قرب به خدای متعال و معراجش قرار می دهد. و نیز اینکه از دشمنان ولیّ خدا برائت کامل دارد و با این برائت، تمام وجود خودش را از ظاهر و باطن و سر و روح و فکر و قلب و اراده اش را از ولایت دشمنان و دام های آن ها آزاد کرده و صددرصد و جودش را در اختیار ولیّ خدا قرار داده است.

رکن پنجم / لعن ها و اعلام برائت از دشمنان

زائر به همان میزانی که در سلام ها به رفعت و قربش به آستان معصوم افزوده می شود، از سویی دیگر به دوری و لعن و برائتش از دشمنان حجت خدا نیز افزوده می شود؛ لذا این دو هیچ گاه از یگدیگر قابل تفکیک نیستند و همواره قرب و نزدیکی به خدا و اولیای خدا، بُعد و دوری از شیطان و اولیای شیطان را به همراه دارد؛ بلکه از برخی آیات و روایات استفاده می شود که اولین شرط برای اعتصام به عروة الوثقی که همان امام معصوم است، تبری از دشمنان است؛ «فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها»(بقره/256)

امام رضا علیه السلام در سخن نورانی خود که به منزله بیان برخی از آداب ماه محرم است، به پسر شبیب فرمودند: پسر شبیب! اگر دوست داری در غرفه هاى ساخته شده در بهشت با پیغمبر هم جوار شوى، قاتلان حسین را لعن کن؛ «یَا ابْنَ شَبِیبٍ! إِنْ سَرَّکَ أَنْ تَسْکُنَ الْغُرَفَ الْمَبْنِیَّةَ فِی الْجَنَّةِ مَعَ النَّبِیِّ وَ آلِهِ ص فَالْعَنْ قَتَلَةَ الْحُسَیْن»(34)

این لعن ها هم اختصاص به زمانی دون زمان دیگر ندارد و تا دامنه قیامت، مؤمنین باید کسانی را که در مقابل دستگاه پیغمبر اکرم صف کشیدند و بزرگترین نعمت الهی را که همان نعمت امامت و ولایت بود را کفران کرده و دسته دسته مردم را به وادی هلاکت و جهنم کشاندند، لعن و نفرین کنند. این همان معنایی است که در آیه شریفه است که فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلَى‏ الَّذینَ‏ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنَّمَ‏ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»(ابراهیم/28-29)

و در این لعن هم، جای هیچ گونه ترحم و دلسوزی نیست؛ جایی که خداوند ارحم الراحمین عده ای را در دنیا و آخرت مورد لعنت خود قرار داده، چه جایی برای احتیاط و تردید از جانب ما باقی می ماند و تکلیف ما به طریق اولی معلوم است؛ «إِنَّ الَّذینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهینا»(احزاب/57)

و اگر این لعن ها و تبری ها نسبت به دشمنان، از جامعه مؤمنین گرفته شود، مرزهای بین حق و باطل مخفی شده و شناخت حق از باطل و دوست از دشمن دشوار شده و در این فتنه، مؤمنین بیشترین ضرر را متحمل می شوند، چرا که دشمن به عنوان دوست و محرم اسرار قلمداد شده و سپس در این دوستی، سنگین ترین ضربه ها را به پیکره دین وارد می کنند؛ «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ قَدْ بَیَّنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ»(آل عمران/118) اى کسانى که ایمان آورده اید، از غیر خود براى خویش دوست محرم راز نگیرید، آن ها از هیچ فسادى درباره شما کوتاهى نمى کنند، مشقت و رنج شما را دوست دارند، دشمنى از دهان هایشان و سخنانشان پدیدار است، و آن چه در سینه هایشان پنهان مى دارند بزرگتر است.

لذا در جنگی که هنوز نیروهای دشمن از بین نرفته اند و با تمام قدرت سعی در ضربه زدن و کارشکنی دارند، فریاد صلح و مهربانی از طرف دیگر عین سادگی است، در جایی که دشمن حاضر نیست یک قدم از مواضع خود کوتاه بیاید، چرا طرف مقابل از مواضع خود عقب نشینی کند.

این که در زیارت عاشورا آل زیاد، آل مروان و آل ابوسفیان تا قیامت لعن می شوند، به همین جهت است؛ یعنی هشداری است که هنوز جریان کربلا به پایان نرسیده و هستند کسانی که حاضرند برای نابودی جبهه حق و کشتن اولیای خدا از یکدیگر سبقت بگیرند و منتظرند که اگر دوباره امامی از ولد فاطمه سلام الله علیها قیام کرد با او همان کنند که اسلافشان در کربلا با امام حسین علیه السلام کردند؛ لذا لعن در زیارات بهترین وسیله برای روشن شدن مرزهای بین حق و باطل و شناسایی دوست از دشمن است.

بنابراین لعن دشمنان، هم از معارف قطعی شیعه است و هم از مقومات رشد انسان، و شاید بتوان گفت که آثار لعن از سلام بیشتر است؛ لذا لعن دارای آثار اجتماعی صددرصد مثبت بوده و موجب روحیه صلابت در مؤمنین می شود. البته پرواضح است که لعن دشمنان نیز همچون دیگر عبادات دارای شرایطی است که بدون رعایت آن ها، مقرب نخواهد بود؛ همان گونه که اگر نمازی بدون وضو خوانده شود دیگر نماز نیست، و از جمله مهمترین شرائط لعن که بسیار در روایات به آن ها اشاره شده رعایت تقیه است.

در همین باب در روایتی فرمودند: «إِنَّ التَّقِیَّةَ مِنْ دِینِ اللَّهِ، وَ لَا دِینَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ ، وَ اللَّهِ لَوْ لَا التَّقِیَّةُ مَا عُبِدَ اللَّهُ فِی الْأَرْضِ فِی دَوْلَةِ إِبْلِیسَ»(35) که نشان می دهد که تقیه جزئی از دین است و پوششی برای بندگی در سیطره ولایت طواغیت است. و یا در روایت دیگری فرمودند: «اتَّقُوا عَلَى دِینِکُمْ فَاحْجُبُوهُ بِالتَّقِیَّةِ فَإِنَّهُ لَا إِیمَانَ لِمَنْ لَا تَقِیَّةَ لَهُ إِنَّمَا أَنْتُمْ فِی النَّاسِ کَالنَّحْلِ فِی الطَّیْرِ لَوْ أَنَّ الطَّیْرَ تَعْلَمُ مَا فِی أَجْوَافِ النَّحْلِ مَا بَقِیَ مِنْهَا شَیْ ءٌ إِلَّا أَکَلَتْهُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ عَلِمُوا مَا فِی أَجْوَافِکُمْ أَنَّکُمْ تُحِبُّونَّا أَهْلَ الْبَیْتِ لَأَکَلُوکُمْ بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ لَنَحَلُوکُمْ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً مِنْکُمْ کَانَ عَلَى وَلَایَتِنَا»(36) امام صادق علیه السلام فرمود: بخاطر حفظ دینتان تقیه کنید، و آن را با تقیه زیر پرده دارید، زیرا هر که تقیه ندارد ایمان ندارد، همانا شما در میان مردم مانند زنبور عسل در میان پرندگانید، اگر پرندگان بدانند در درون زنبور عسل چیست، همه آن ها را می خورند، و اگر مردم بدانند آنچه در دل شماست که ما اهل بیت را دوست دارید، شما را با زبانشان بخورند و در نهان و آشکار ناسزا گویند، خدا بیامرزد آن بنده اى را از شما که ولایت ما را داشته باشد.

رکن ششم / شهادت ها و عهدها

یکی دیگر از ارکان اصلی هر زیارت، شهادت هایی است که انسان به یگانگی و توحید خداوند و مقامات عالی ائمه معصومین علیهم السلام و برخی امور مهم می دهید؛ و این شهادت ها هم منشأ ایجاد یک سلسله تکالیف خاص و ماموریت هایی می شود که انسان را متعهد به التزام آن ها می کند. شهادت به این امور هم، مقدمه اصلی در بهره مندی انسان از کمالات ائمه معصومین علیهم السلام به شمار می رود؛ مثل این که کسی تا در صدق و امانت داری و طهارت و مقامات یک عالم ربانی تردید داشته باشد و شهادت به این امور ندهد و او را تصدیق نکند، امکان بهره مندی از این معلم الهی برای او ممکن نیست و اساساً هر جایی که انسان از همراهی و معیت با انبیاء و اولیاء و برگزیدگان الهی به بهانه های مختلف سرباز می زند، دقیقاً همان جایی است که نسبت به یکی از مقامات و یا افعال او دچار یک نحوه شک و تردید می شود، لذا همراهی مجددش، نیازمند شهادت ها و عهدهای مجددی است؛ چنان که در باب سلمان آمده که پس از ماجرای احراق باب فاطمه سلام الله علیها و مشاهده صبر امیرالمؤمنین علیه السلام در آن ابتلای سنگین، دچار تردید شد ـ که چرا حضرت دست به شمشیر نبردند ـ و حضرت روز بعد، ایشان را امر به تجدید عهد کردند.

لذا قدم اول در متنعم شدن از فیوضات ائمه علیهم السلام شهادت به مقامات آن ها است و اساساً علت اصلی در عدم بهره مندی مردم از نعمت ولایت، همین نکته است که اصلا از اسرار این نعمت و فایده های آن بی خبر هستند مانند کسی که از گنج بزرگی که در منزل خود دارد خبر نداشته و از شدت فقر و نداری گدایی می کند. لذا قدم اول شهود است.

این شهادت ها هم باید فراتر از یک شهادت زبانی باشد، بلکه باید مستند به یک علم یقینی و شهود حقیقی باشد و الا صرف یک شهادت زبانی چندان اثری در عبادات انسان ندارد، همچنان که در محکمه اگر شهادت شاهد از روی مشاهده یقینی نباشد قاضی به آن ترتیب اثر نمی دهد حتی اگر شهادت با تکیه به قرائن واقعی هم انجام شود اما مستند به حس نباشد باز جای تأمل است، لذا انسان باید به مقامی برسد که قلبش این معارف و مقامات را با حقیقت ایمان شهود کند و به یقین کامل و خالی از هر گونه شک و ریبی برسد تا بتواند در محضر امام به آن ها شهادت حقیقی بدهد و امام نیز به شهادت های او ترتیب اثر دهد.

در روایت آمده وقتی از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام سؤال شد که آیا پروردگار خودت را مشاهده کرده ای؟ فرمودند ما کنت أعبد رباً لم أره، من خدایی که ندیده ام را هیچ گاه عبادت نکرده ام، اما بلافاصله حضرت این رؤیت و شهود را معنا کرده و فرمودند: «لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ»(37) یعنی اما نه دیدن با چشم سر بلکه قلب ها با حقیقت ایمان او را می بینند.

کسی که در محضرامام به این امور شهادت حقیقی داد، طبیعتاً یک سلسله وظایف هم به دوش او می آید؛ در زیارت امام زمان علیه السلام که به منزله اذن دخول سرداب مقدس است، پس از شهادت به این که ولایت شماست که سبب قبولی اعمال و پاک شدن افعال و مضاعف شدن حسنات می شود، می گوییم پس من عهد می بندم که اگر در ایام ظهور شما باشم خودم و مالم و اهلم و فرزندانم و جمیع امانت هایی را که خدا به من داده را در اختیار شما قرار دهم تا هرگونه که شما می خواهید در آن ها تصرف کنید و این عهد و میثاق من با شماست، که حاصل آن شهادت هاست؛ «أَشْهَدُ أَنَّ بِوَلَایَتِکَ تُقْبَلُ الْأَعْمَالُ وَ تُزَکَّى الْأَفْعَالُ وَ تُضَاعَفُ الْحَسَنَاتُ وَ تُمْحَى السَّیِّئَاتُ فَمَنْ جَاءَ بِوَلَایَتِکَ وَ اعْتَرَفَ بِإِمَامَتِکَ قُبِلَتْ أَعْمَالُهُ وَ صُدِّقَتْ أَقْوَالُهُ وَ تُضَاعَفُ حَسَنَاتُهُ وَ مُحِیَتْ سَیِّئَاتُهُ وَ مَنْ عَدَلَ عَنْ وَلَایَتِکَ وَ جَهِلَ مَعْرِفَتَکَ وَ اسْتَبْدَلَ بِکَ غَیْرَکَ أَکَبَّهُ اللَّهُ عَلَى مَنْخِرِهِ فِی النَّارِ وَ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ عَمَلًا وَ لَمْ یُقِمْ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُکَ یَا مَوْلَایَ بِهَذَا ظَاهِرُهُ کَبَاطِنِهِ وَ سِرُّهُ کَعَلَانِیَتِهِ وَ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَى ذَلِکَ وَ هُوَ عَهْدِی إِلَیْکَ وَ مِیثَاقِی لَدَیْکَ إِذْ أَنْتَ نِظَامُ الدِّینِ وَ یَعْسُوبُ الْمُتَّقِینَ وَ عِزُّ الْمُوَحِّدِینَ وَ بِذَلِکَ أَمَرَنِی رَبُّ الْعَالَمِینَ لَوْ تَطَاوَلَتِ الدُّهُورُ وَ تَمَادَّتِ الْأَعْمَارُ لَمْ أَزْدَدْ فِیکَ إِلَّا یَقِیناً وَ لَکَ إِلَّا حُبّاً وَ عَلَیْکَ إِلَّا مُتَّکِلًا وَ مُعْتَمِداً وَ لِظُهُورِکَ إِلَّا مُتَوَقِّعاً وَ مُنْتَظِراً لِجِهَادِی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ مُتَرَقِّباً فَأَبْذُلُ نَفْسِی وَ مَالِی وَ وُلْدِی وَ أَهْلِی وَ جَمِیعَ مَا خَوَّلَنِی رَبِّی بَیْنَ یَدَیْکَ وَ التَّصَرُّفَ بَیْنَ أَمْرِکَ وَ نَهْیِک»(38)  بنابراین زائر در هر زیارتی با شهادت هایش، صاحب عهدهای جدیدی شده و بیعت او با امامش تازه می شود.

رکن هفتم زیارت / ادعیه مختلف

دعاکردن و درخواست داشتن در آستان معصومین علیهم السلام از اموری است که به آن دستور داده شده، اما دو نکته در این دستور مهم قابل توجه است؛ نخست: توجه به ترتیب و زمان این عمل و دوم: چرایی این عمل.

در خصوص نکته اول، باید گفت جای دعا بعد از زیارت بیان شده؛ یعنی اول زیارت بدون هیچ گونه طمع و درخواست و سپس گشودن کشکول گدایی و بیان درخواست های ریز و درشت، بنابراین دعاکردن و عرض حاجت به آستان معصوم زمانی از آداب زیارت شمرده می شود که بعد از زیارت ولیّ خدا صورت گیرد نه این که انسان تا از در وارد شد شروع کند به حاجت خواستن؛ البته آن ها بزرگوارتر از این هستند که دوستانشان را دست خالی رد کنند، اما این دلیل نمی شود که انسان ادب را در محضر آن ها رعایت نکند. شاید علت این ترتیب هم این نکته باشد که اصولا لحظه اجابت دعا، زمانی است که حالت انکسار و اخبات و اضطرار در مؤمن باشد؛ «أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء»(نمل/62)

و زیارت بهترین مقدمه برای ایجاد این حالت است و اساساً یکی از نشانه های مهم در قبولی هر عبادتی، این است که پس از آن عبادت، به حالت اخبات و خشوع انسان افزوده می شود که شرط اصلی در استجابت دعا همین حالت است و شاید علت ورود دعاهای فراوان بعد از فراغت عبادات، توجه به این لحظه و غنیمت شمردن آن بوده است؛ «مَنْ أَدَّى فَرِیضَةً فَلَهُ عِنْدَ اللَّهِ دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ»(39) هر کس واجبى را انجام دهد، پس براى وى در پیشگاه خدا دعاى اجابت شده اى منظور است.

بنابراین اصل این است که عبادت ها بهترین بستر برای نجات از تکبر و عجب و رساندن به حالت تواضع و انکسار باشد، اما اگر مؤمن ضعیفی پیدا شد که عباداتش او را به وادی عجب کشاند، خداوند برای نجاتش، لحظه ای او را به حال خودش رها می کند و در همان لحظه، شیطان بر او چیره شده و مرتکب گناهی می شود که آن گناه او را از وادی هولناک عجب خارج کرده و به وادی امن انکسار و شکستگی می رساند. در روایت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ، وَ لَوْ لَا ذلِکَ مَا ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً»(40) یعنی همانا خدا دانست که ارتکاب گناه براى مؤمن از خودبینى بهتر است و اگر چنین نبود هرگز مؤمنى به گناهى دچار نمی شد. لذا گناهی که انکسار بیاورد، بی تردید بهتر است از عبادتی که عجب می آورد.

لذا مؤمن کامل این گونه هست که بعد از این که در عبادت خدا همه زحمات را کشید و پیمانه عبادت خدا را پر کرد و جای خالی در آن باقی نگذاشت، اما در عین حال خائف و منکسر است. همان که در آیه قران فرمود: «وَ الَّذینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلى رَبِّهِمْ راجِعُون»(مومنون/60)

لذا اولیای خدا عباداتشان آن ها را به وادی ذلت و خشوع می کشاند و این حالت بهترین زمان برای دعا است، لذا سفارش شده بعد از زیارت امام معصوم علیه السلام از دعا غفلت نکنید که درهای آسمان به شما گشوده می شود؛ «تُفْتَحُ لَهُ أَبْوَابُ السَّمَاءِ عِنْدَ دَعْوَتِهِ فَلَا تَکُنْ عَنِ الْخَیْرِ نَوَّاما»(41) براى زائر امیرالمؤمنین علیه السلام هنگام دعا کردن، درب هاى آسمان گشوده مى شود، پس از این خیر عظیم غافل مباش.

نکته دوم این که چرا دعا کردن از آداب زیارت شمرده شده و ترک دعای بعد از زیارت، نقص زیارت محسوب می شود؟ در پاسخ باید گفت غیر از این که حرم مطهر معصومین علیهم السلام موضع اجابت دعا و برآورده شدن حاجات به شمار می رود، مهمتر از آن این است که مکانی است که خداوند دوست دارد در آن مکان ها خوانده شود و مؤمنان به دعا و عرض حاجت مشغول باشند، فارق از این که با اجابت همراه باشد یا نباشد؛ امام هادی علیه السلام فرمودند: «إِنَّ لِلَّهِ تَعَالَى بِقَاعاً یُحِبُّ أَنْ یُدْعَى فِیهَا فَیَسْتَجِیبَ لِمَنْ دَعَاهُ وَ الْحَائِرُ مِنْهَا»(42) همانا خداوند را مکان هائى است که دعا نمودن در آن ها را دوست دارد، و دعاى هر کس را در آن جا مستجاب مى فرماید، و موضع قبر سیّدالشّهداء از آن جمله است.

و خود دعا و اعلام نیاز و فقر، مطلوب خدای متعال بوده و فی نفسه موضوعیت داشته و یک عبادت کامل است و ترک آن هم به تصریح آیه قرآن استکبار علی الله است؛ «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرین»(غافر/60) لذا کسی که از این عمل مهم غفلت می کند گویا از عملی که محبوب خدا و ولی خدا بوده غفلت کرده است.

کسی که پس از زیارت معصوم و سجده و تواضع تام در مقابل او، به قرب خدای متعال رسیده، از همه کس بهتر به شأن و جایگاه خودش که همان فقر و نیاز است واقف می شود؛ «أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمید»(فاطر/15) و خوب می فهمد این آستان هم بهترین مکان برای اظهار این شأن و انجام وظیفه بندگی است، لذا ترک دعا و نخواستن از روی بی اعتنایی را بسیار زشت و ناپسند می شمرد. بنابراین زائر پس از زیارت امام به دنبال این است که حوائج خود را مسألت کرده و بهترین و جامع ترین دعاها را داشته باشد که این هم جز با رجوع به دعاهای مأثوره از قبیل دعای عالیة المضامین و مکارم الاخلاق و غیره حاصل نمی شود.

پی نوشت ها:

(1) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 186

(2) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏24، ص: 29

(3) کامل الزیارات، النص، ص: 68

(4) کامل الزیارات، النص، ص: 141

(5) علل الشرائع، ج‏1، ص: 9

(6) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1، ص: 145

(7) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج‏1، ص: 358

(8) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 99، ص172

(9) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج‏1، ص: 61

(10) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج‏1، ص: 77

(11) الأمالی( للصدوق)، النص، ص: 626 - صفات الشیعة، ص: 13

(12) المزار الکبیر (لابن المشهدی)، ص: 588

(13) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج 1، ص437

(14) بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 24، ص33

(15) تحف العقول، النص، ص: 246

(16) کامل الزیارات، النص، ص: 143

(17) من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 602

(18) مصباح الشریعة، ص: 196

(19) کامل الزیارات، النص، ص: 115

(20) المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة)، ص: 473

(21) کامل الزیارات، النص، ص: 118

(22 بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج 91، ص 13

(23) کامل الزیارات، النص، ص: 224

(24) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلى الله علیهم، ج‏1، ص: 26

(25) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص: 720

(26) کمال الدین و تمام النعمة، ج‏1، ص: 151

(27) کمال الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص: 460

(28) بحار الأنوار (ط - بیروت)، 99، ص116

(29) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص: 598

(30) مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص: 720

(31) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏1، ص: 219

(32) المزار الکبیر (لابن المشهدی)، ص: 671

(33) المزار الکبیر (لابن المشهدی)، ص: 500

(34) عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏1، ص: 300

(35) کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج‏2، ص: 896 و الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 224

(36) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج 2، ص 218

(37) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج 1، ص 138

(38) المزار الکبیر (لابن المشهدی)، ص: 587

(39) عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص: 28

(40) الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 313

(41) کامل الزیارات، النص، ص: 39

(42) کامل الزیارات، النص، ص:274

بیشتر بخوانید:

- اهمیت و ثواب زیارت معصومین در روایات و درجات آن؛ مقام شفاعت حضرت معصومه(س)

منبع