سرزمین ایران در تاریخ کهن خود مهد و میزبان انبیا، اولیای دینی و رهبران معنوی بوده و در تمامی مراحل دین و معناگرایی یکی از ابعاد و ارکان تمدن ایرانی به شمار رفته است. تا پیش از اسلام آیین زرتشت بر پهنه حیات ایرانی دامن افکنده بود اما با رسیدن نور دین خاتم عصر تازه‌ای در تمدن ایران آغاز شد.
محوریت شخصیت‌های الهام‌بخش دینی در دوره‌های گوناگون زندگی مردم ایران یکی از جذابیت‌های تاریخ این سرزمین است و بقاع و معابد گسترده در اجزای فلات ایران نشان می‌دهد رهبران معنوی چه نقش بارزی در تداوم و برپایی فرهنگ ایرانی اسلامی داشته‌اند.
از این منظر هجرت امام رضا(ع) به خراسان را می‌توان نخستین نقطه عطف پس از ورود اسلام به ایران دانست که تحولات شگرفی در مناسبات فرهنگ، تاریخ و تمدن شرق جهان اسلام پدید آورد.
تاکنون تحلیل‌های گوناگونی از واقعه مهم هجرت امام رضا(ع) به ایران ارائه شده است. در این میان، هویت تمدن‌ساز این هجرت در طول چند سال گذشته بیشتر از قبل مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
در پژوهشی که به قلم آقای محمد‌هادی همایون، دانشیار فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) در فصلنامه «فرهنگ رضوی» وابسته به بنیاد بین‌المللی امام رضا(ع) انتشار یافته است، تلاش شده هجرت امام رضا(ع) به ایران به مثابه اقدامی تمدن‌ساز در ادامه تلاش‌ها و هجرت‌های انبیای عظام و ائمه معصومین از زاویه نگاهی آخرالزمانی تحلیل و بر زمینه‌سازی ظهور در آن تأکید شود.
نویسنده با بررسی ادوار تاریخ قرن‌های نخستین اسلامی همزمان با حیات و حضور ائمه اطهار(ع) به واکاوی ابعاد فعالیت‌ها و اقدام‌های اهل بیت(ع) در هدایت‌گستری و مقابله با حاکمیت جور و دستگاه خلافت پرداخته است و نشان داده چگونه امامان معصوم(ع) با استفاده از علم و دانایی و عمل صالح نقاط عطف شگرفی در تاریخ مسلمانان ایجاد کرده‌اند.
این پژوهش در پی آن است تا دلایل و اهداف هجرت امام رضا(ع) به ایران را از منظری فراتاریخی و با نگاهی به فلسفه تاریخ شیعی و نگاهی آخرالزمانی تبیین کند. از این رو در بخشی از مقاله با بیان محوریت عاشورا در تاریخ بشر، مطالعه این مقطع را لازمه رسیدن به درک جامع از شرایط انسان معاصر می‌داند.
نویسنده با اشاره به آغاز نهضت علمی در شیعه در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تأکید می‌کند اوج این جریان در زمان امام رضا(ع) بوده است و دستگاه خلافت با حمایت از نهضت ترجمه دانش‌های غیراسلامی برای مهار حرکت معرفتی ائمه اطهار(ع) و امام رضا(ع) اقدام می‌کند.
این پژوهش بیان می‌کند از دوران امام رضا(ع) به بعد تربیت و هدایتگری امامان معطوف به تربیت و آمادگی شیعه برای عصر غیبت می‌شود و معتقد است با آغاز دوران امامت امام جواد(ع) شیعه اتفاق‌های بی‌سابقه و نوعی از غیبت را تجربه می‌کند. این نوشتار تصریح می‌کند اگرچه تقابل نهضت علمی رضوی و خلافت عباسی ادامه می‌یابد اما شیعیان با امامت امام جواد(ع) با وجود خردسالی متوجه می‌شوند که باید خود را برای رویدادهای تازه‌ای آماده کنند.
با پایان امامت امام جواد(ع) و شکست نظام خلافت در تقابل علمی و فکری، دوره‌ای از محدودیت، خشونت و سخت‌گیری برای ائمه اهل بیت(ع) آغاز می‌شود به گونه‌ای که در دوران امام هادی(ع) و عسکری(ع) بسیاری از شیعیان موفق به دیدار امام خود نمی‌شدند.
به تعبیر نویسنده، تحلیل مشهور درباره هجرت امام رضا(ع) بر سیاست‌ورزی مأمون عباسی تأکید دارد اما از منظری دیگر و از زاویه تقدیر الهی روشن می‌شود که به اوج رساندن دانش وحیانی لازم برای تمدن مسلمانان در حرکت امام رضا(ع) مورد عنایت بوده است.
این مقاله پژوهشی عنوان می‌کند حرکت و هجرت امام رضا(ع) مرحله‌ای برای توسعه سرزمین‌ها و شهرهای مؤثر در آخرالزمان و دوران غیبت بوده است.
پژوهش «کارکرد تمدن‌سازانه هجرت امام رضا(ع) به ایران» در تأیید این نظریه به هجرت حضرت معصومه(س) نیز اشاره می‌کند و آن را نقطه عطف دیگری در تأسیس مراکز و شهرهای شیعی اثرگذار در فرایند تربیت شیعیان برای دوران غیبت می‌داند.
پژوهشگر مقاله، امتداد این جریان در دوران معاصر را ورود حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ عبدالکریم حائری و تأسیس حوزه علمیه قم دانسته که موجب رقم خوردن تحولات شگرفی تا ۱۰۰سال بعد از آن می‌شود. او دوران مرجعیت زعیم شیعه حضرت آیت‌الله بروجردی و نامدار شدن معارف شیعه در جهان اسلام و سطح بین‌الملل را مقطع مهم دیگری در این راستا معرفی کرده و سپس ظهور و پیروزی انقلاب اسلامی را نه حرکتی در محدوده یک کشور بلکه مرحله‌ای بنیادین به سوی تأسیس تمدن اسلامی ارزیابی می‌کند که نهضت امام رضا(ع) زمینه‌های تاریخی آن را ایجاد کرده است.
