گفت‌وگوی اختصاصی خبرگزاری رضوی با استاد خیرالله محمدیان / تداوم غربت مسجدی که پذیرای امام رضا(ع) بود

در سال 201 ه. ق مأمون دستور داد تا هشتمین امام شیعیان را به توس بیاورند. این اتفاق تاریخی از مرز شلمچه به توس و از آنجا به مرو رخ داد و اولین قدمگاهی که در ایران میزبان این امام همام شد، مسجد بکان واقع در محل بکان شهر ارجان بود.
مسجد بکان با قدوم مبارک حضرت تبرکی مضاعف یافت و این افتخار را پیدا کرد تا در گوشه‌ای از زمین خود محلی برای نماز امام رئوف باشد و به یمن این اتفاق مبارک نامش از مسجد بکان به مسجد امام رضا(ع) تغییر یابد.
غربت مکانی که سال‌ها به نام امام رضا(ع) از بی‌توجهی مسئولان در اغلب اوقات درب‌های آن بسته است و نمازگزاری ندارد، اهمیت این قدمگاه تاریخی بهانه‌ای شد تا با آقای خیرالله محمدیان، استاد دانشگاه و محقق و پژوهشگر فرهنگ عامیانه بهبهان در زمینه قدمگاه و مسجد امام رضا(ع) در روستای امام رضا شهر بهبهان گفت‌وگویی انجام دهیم که در ادامه می‌خوانید.

✅ علت اینکه این‌‌قدر به قدمگاه بهبهان نسبت به دیگر قدمگاه‌های امام رضا(ع) توجه شده، چیست؟ به عبارتی این قدمگاه از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟
✍️ همه علما، مورخان و کسانی که درباره مسیر عبور امام رضا(ع) از مدینه به مرو تحقیق کرده اند به این مسئله اعتقاد دارند که امام رضا(ع) از مسیر بصره و مرز شلمچه وارد ایران شده و از شهرهای خرمشهر، اهواز، رامهرمز عبور کرده و به ارجان تشریف آورده اند. تا اینجا به هیچ عنوان مورد اختلاف بین مورخان و علما نیست و همه مطمئن هستند که امام رضا(ع) به ارجان مشرف شده اند. بنابراین صحّت وجود قدمگاه امام رضا(ع) در ارجان یک اصل پذیرفته شده تاریخی است و هیچ شکی در آن نیست. لذا از همین جهت اهمیت پیدا کرده است. دوم اینکه قدمگاه امام رضا(ع) قبل از آن مسجدی به نام مسجد بکان در محله اعیان‌نشین بکان و بکان نیز یکی از محلات بزرگ ارجان بود. بعد از خرابی ارجان اهالی ارجان به کوشک دشت (بهبهان امروزی) انتقال یافتند. همه اینها مستندات تاریخی‌اش موجود است.

✅ چرا در بهبهان از دو مکان به عنوان مقوم نام برده می‌شود؟
✍️ مقوم محرّف مقام است به معنای محل اقامت و سکونت. در بهبهان دو مکان به این نام وجود دارد که از دیرباز طبق اسناد تاریخی و نیز  اعتقاد مردمی، محل اقامت موقت امام رضا(ع) هنگام عبور ایشان از کوشک دشت (بهبهان) به ارجان و عزیمت به توس در سال ۲۰۱ هجری قمری بوده است.

✅ لطفا بیشتر توضیح می‌دهید؟
✍️ مقوم اول در جنوب بهبهان قرار دارد. (میدان سرداران شهید شمایلی به طرف میدان لاله، کوچه چاپخانه لدنی ضلع جنوبی اداره آب و فاضلاب بهبهان، مدرسه شهید حسینی پور کنونی) اسناد موجود و مشاهدات اجداد ما که سینه به سینه نقل کرده اند نشان دهنده این مطلب است که وقتی امام رضا(ع) به نزدیکی مدخل جنوب کوشک دشت (بهبهان کنونی) که بارانداز و استراحت‌گاه مسافران مسیر بصره __ ارجان بود، رسیدند، مصلحت دیدند که جهت صرف صبحانه یا رفع خستگی در مزرعه باغبانی که در آنجا سبزی کاری داشت و باغبان از چاه آن آب می‌کشید، توقف کوتاهی داشته باشند و از آب چاه برای خنک کردن چهره و گرفتن وضو استفاده کنند. لذا برای ورود به باغ از باغبان اجازه گرفتند، باغبان که ادب، متانت، شأن و شوکت امام و همراهان را مشاهده کرد و فهمید که از خاندان پیامبر (ص) هستند، با ابراز محبت و شور و شوق از ایشان تقاضا کرد تا برای صرف ناهار به منزلشان بروند. امام رضا(ع) که خلوص ایمان را در چهره  باغبان مشاهده کردند، فرمودند « اگر به ماحضری اکتفا شود، می پذیرم» و سپس با همراهان خود به منزل این باغبان رفتند که بعدها به مقوم دوم مشهور شد. عده ای از مردم کوشک دشت وقتی از حضور آقا باخبر شدند، برای زیارت امام رضا(ع) به خانه باغبان آمدند.

مقوم اول:
در مورد مقوم اول، آن‌گونه که مشهور است مرحوم سلطان اویس میرزا احتشام الدوله حاکم وقت بهبهان در عصر ناصرالدین شاه قاجار در این محل که حضرت رضا(ع) فرود آمده بودند، برای راحتی حال زائران مشهدالرّضا و عتبات عالیات دستور داد تا با طاق‌های ضربی و گچی مجموعه‌ای رفاهی از اتاق‌ها، ایوان‌ها، شبستان بزرگ، آشپزخانه، استبل برای نگهداری چهارپایان و سرویس دست‌شویی بسازند. بعد از ساخت بنا، بهبهانی‌ها و ساکنان شهرهای بندری جنوب هنگام عزیمت به مشهد مقدس ابتدا به زیارت این قدمگاه می‌آمدند و در صحن و سرای آن پرچم می‌زدند و چاووش‌خوانی و مداحی می‌کردند و از آب چاه آن که در سمت شمال غربی محوطه بود، وضو گرفته، برای تبرک و شفای بیماران با خود می‌بردند و پس از استراحت کوتاه و زیارت مقوم  دوم(قدمگاه دوم که منزل همین باغبان بود) و قدمگاه سوم (واقع در روستای امام رضا(ع) به سفر خود ادامه می دادند. خود احتشام الدوله هم در تأیید اعتقادات مردم بارها برای زیارت به این مکان ها می رفت و به امام توسّل می جست. قسمتی از کف حیاط آن با آجر فرش شده بود. چندین درخت گز معروف به گزلی (گز علی) و کنار در صحن آن بود که زائران از سایه ی آنها بهره می بردند. در وسط محوّطه نیز حوضی قرار داشت که با آب چاه پر می شد. این عمارت درب منبّت کاری بسیار گران بهایی داشت که مدّتها در منزل اخلاف باغبان نگهداری می شد. پس از اتمام کار، مرحوم آقا مهدی مهدوی شاعر معروف بنا به درخواست احتشام الدّوله بیتی در ماده تاریخ ساخت مجموعه سرود که بر سردر ساختمان و روی سنگی نوشته شده بود و به حساب جمل (حروف ابجد) سال ۱۲۸۶ هجری قمری می شد و آن بیت چنین بود:

ملک ز دل سر طاعت به گل نهاد و بگفت/ که « لا نجات لمن شکّ فی مقام علی»

شوربختانه این سنگ کتیبه نیز بعدها به سرقت رفت!! سالها بعد براثر ناامنی و اختلافات داخلی به ویژه وقوع جنگهای بین قنوات و بهبهان، کاروان های کمتری از شهرستان های اطراف به این قدمگاه می آمدند تا اینکه به دلیل بی توجّهی مردم و مسئولین رو به ویرانی نهاد و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تخریب و به جایش دبستانی احداث شد که امروز به آن مدرسه شهید حسینی پور می گویند.

✅ مقوم دوم چطور؟ چه توضیحی در باره آن دارید؟
✍️ مقوم دوم (یعنی منزل باغبان مذکور) در کوچه جنب مسجد سیدفقیه در محله سادات طباطبایی بهبهان واقع است که البته سرگذشت این مکان هم دست کمی از مقوم اول ندارد!
این مقوم در گذشته های دور حائز اهمیت بوده  و به «مقام علی» شهرت داشته است. امام رضا ع برای اقامه نماز ظهر، صرف ناهار و استراحت کوتاه در منزل همان باغبان وارد می شوند. از گذشته های دورتر این مکان اخباری در دست نیست، اما ظاهرا در قرن دهم بنایی داشته که نزد مردم شناخته شده و مورد توجه بزرگان علوم دینی بهبهان بوده است. حسین ابن احمد ضمیری از علمای بحرین در قرن یازدهم و سال ۱۰۳۹ ه.ق. مقیم این مکان بوده است و کتابی تألیف کرده و در همین مقام به پایان رسانیده است. نسخه ای از کتاب در منامه بحرین موجود است و سند مکتوب آن مربوط به قرن ۱۱ نزد دکتر محمد طباطبایی (منصور) موجود است. مکان مذکور هم متأسفانه بعدها تخریب شد.

✅ اما قدمگاه امام رضا ع در ارجان و قدمت مسجد بکان در ارجان به چه تاریخی برمی‌گردد؟
✍️ پس از ورود سپاهیان اسلام به ارجان در قرن اول هجری، این مسجد در مکانی مرتفع از شهر در امتداد ضلع جنوبی پل بزرگ بکان ساخته شد. اکنون مسجد این روستا که قدمتی بیش از هزار و چهارصد سال دارد از آثار باستانی ارجان محسوب می‌شود. ارجان در آن زمان شهری آباد، بزرگ و مرکز کوره (استان) ارجان بود و شش دروازه داشت. امام رضا(ع) بعد از عبور از کوشک‌ دشت (بهبهان کنونی) از طریق دروازه «ریشهر» وارد ارجان شد و مورد استقبال اهالی ارجان قرار گرفت. سپس وارد محل پرجمعیت و اعیان‌نشین بکان در ساحل رودخانه خروشان تاب (مارون کنونی) شد و در مسجد این محل که از مساجد ساختهشده در صدر اسلام است و در مکان مرتفعی از شهر در امتداد مدخل پل بزرگ بکان واقع شده بود، به اقامه نماز جماعت پرداختند. آن حضرت پس از اقامه نماز و گفت‌وگو با اهالی ارجان از طریق دروازه «رصّافه» و مسیر بلاد شاپور راهی ابرقو، اصفهان، طبس، نیشابور و توس شدند. قدمگاه امام رضا(ع) یا مقام علی‌ابن ‌موسی ‌الرضا (ع) در ۱۰ کیلومتری شمال بهبهان واقع شده است.

✅ آیا کتیبه‌ای در این مکان وجود دارد که پس از سال‌ها معرف این مکان باشد؟
✍️ قدمگاه امام رضا(ع) یک سنگی داشت، دقیقا مثل همان سنگی که در قدمگاه نیشابور است و همچنین بر سر در این مسجد کتیبه بزرگی وجود داشت که روی آن تاریخ ورود امام رضا(ع) در سال 201 هجری قمری به خط کوفی نوشته شده بود، شوربختانه سنگ و کتیبه مذکور بر اثر بی توجهی سالها پیش به سرقت رفته است، ولی جای نماز خواندن امام رضا(ع) به شکل ضریح کوچک در آمده است.

✅ مگر این قدمگاه خادم ندارد؟
✍️ این مسجد  چون در روستا واقع شده، متولی یا خادم ندارد به همین خاطر سنگ و کتیبه به سرقت رفته است. همچنین تعداد خانوارهای روستایی اندک است.

✅ نوع و بانی ضریح قدمگاه که بوده است؟
✍️ قبلا ضریح چوبی بود و پس از به سرقت برده شدن کتیبه و سنگ جای پا، اداره اوقاف و امور خیریه برای محل عبادت امام رضا(ع) ضریح آلومینیومی گذاشت. بانی ضریح چوبی معلوم نیست ولی احتمال داده می‌شود کار مرحوم حاج آقاحسن اعتمادزاده باشد که برخی از ضریح‌های امام‌زادگان موجود در بهبهان گذشته را نیز او ساخته است. ضریح چوبی از زمان قاجاریه تا پهلوی اول بوده، سپس ضریح را تعمیر و ضریح جدیدی درست کردند.

✅ مسجد و ضریح امام رضا(ع) دارای چه ویژگی‌های است؟
✍️ مسجد امام رضا(ع) از یک ساختمان طاق پوش گچی سه بخشی ساخته شده است. ضریح قدمگاه که محل اقامه نماز آن حضرت بود، روبه‌روی در ورودی مسجد قرار دارد. در شمال شبستان مسجد حیاط کوچکی واقع شده که سطح آن چند پله از سطح حرم بلندتر است. اصل شبستان به دلیل طاق پوش بودن، ستون‌های قطور و مستحکم در برابر حوادث روزگار به ویژه زلزله‌های مهیب ارجان در سال‌های ۴۴۴ و ۴۴۵ هجری قمری سالم مانده و هنوز هم به شکل اولیه پابرجاست. این مسجد در عصر دیالمه یعنی سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری تعمیر شد و بنای کنونی آن که دارای گنبد، صحن و شبستان است به عصر صفویه برمی‌گردد. حیاط در سمت شمال و ساختمان اصلی مسجد در سمت جنوب است. این قسمت شامل یک بنای چهارگوش به ابعاد ۱۳ متر در ۱۷ متر است که ۶ ستون قطور آن را به صورت تالاری ستون‌دار درآورده است. ستون‌ها در دو ردیف موازی قرار گرفته‌اند. ابعاد دو ردیف آن که چهار ستون دارد و در غرب قرار دارند ۲ متر و ۹۰ سانتیمتر در ۱ متر و ۴۵ سانتیمتر  و ابعاد دو ستون بعدی نیز ۱ متر و ۶۰ سانتیمتر در ۱ متر و ۳۰ سانتیمتر است. سقف قسمت‌های مختلف بنا به شکل گنبدهای کوچکی درآمده که در قسمت انتهایی بالای آن‌ها روزنه‌هایی جهت تهویه و تأمین روشنایی بنا تعبیه شده است. فاصله‌ این گنبدها به وسیله طاق و تویزه پر شده است. ضریح قدمگاه در زیر گنبد که ارتفاعی در حدود ۲ متر دارد، قرار گرفته است. محراب بنا در دیوار ضلع جنوبی و در امتداد ضریح قرار دارد.

✅ در این قدمگاه چه فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی انجام می‌شود؟   
✍️ پس از دزدیده شدن سنگ و کتیبه سالها در مسجد و قدمگاه بسته شد. مردم روستا هم هیچ استفاده‌ای از آن مسجد و قدمگاه نمی‌کردند. در سال های اخیر به آن توجه شده است اما معمولا بحث عبادی در آنجا دنبال نمی‌شود، شب و روز جمعه که مردم تفریحی به آنجا می‌روند، از سرویس های بهداشتی و آب آشامیدنی آن استفاده می کنند و گاه کسانی که نذری دارند، مبلغی پول داخل ضریح می اندازند. البته شب‌های جمعه بعضی مواقع برخی هیئت‌ها می‌روند و آنجا برنامه دعای کمیل دارند و یا روزهای دیگر با هماهنگی اداره اوقاف‌وامورخیریه آنجا زیارت عاشورایی برگزار می‌شود.

✅ جدا از بحث قدمگاه چرا از مسجد استفاده نمی‌شود؟
✍️ شاید چون در بهبهان امامزاده و مسجد و حسبنیه زیاد است و علاوه بر دارالمومنین به این شهر، «بقاع اسباط النبی» و «شهر کثیرالمساجد» هم  گفته می‌شود یعنی 74 امامزاده و 260 مسجد و حسینیه در بهبهان وجود دارد.

.
✅ آیابه وضعیت کنونی مسجد از لحاظ ساخت و مرمت توجه می‌شود؟
✍️ تا آنجا که اطلاع دارم، خیر. فقط یکبار یکی از خیران آمد و دیوارهای قدیمی مسجد را که در آن شکاف ایجاد شده بود، تعمیر  کرد. اما به آن شکل اساسی هم تعمیر و بازسازی نشده و فقط حیاطش که خاکی بود، سیمانی شد و پله‌هایش درست  تعمیر شد.

✅ گروه‌های جهادی دانشجویی که به روستا‌ها سفر می‌کنند به این روستا نیامده‌اند که بخواهند برای بازسازی و نوسازی این مسجد و قدمگاه کاری کنند؟
✍️ نه متأسفانه. ولی این چند سال به خاطر آئین راهپیمایی‌ از شهر تا قدمگاه ، شهرداری چند تا سرویس بهداشتی زده و محوطه را آسفالت کرده است تا برای اجرای مراسم تمیز باشد.

✅ کاروان پیاده روی از بهبهان تا قدمگاه در زمان شهادت امام رضا ع از چه زمانی راه افتاده است؟
✍️ در گذشته طبق یک آیین رایج، مردم بهبهان و اهالی روستاهای اطراف در زمان شهادت امام رضا(ع) به زیارت این قدمگاه می‌آمدند، ولی برنامه خاصی مثل سخنرانی نبود. اما در چند سال اخیر هیئت‌های مختلف مذهبی، به ابتکار مسجد بلال و مدیریت بزرگانی چون حجج اسلام حاج شیخ محسن قنبریان و عظیمی فر ابتکاری به خرج دادند و این راهپیمایی را از مسیر حدود 14 کیلومتری شهرستان بهبهان تا قدمگاه رسمیت بخشیدند. مردم بهبهان الان در این تاریخ مشخص از بهبهان تا قدمگاه پیاده‌روی می‌کنند و بین راه موکب‌ها و هیئت‌های مذهبی مختلف چادر می زدند و  به کسانی که در این مسیر راپیمایی و عزاداری می‌کنند، خدمت رسانی می کنند. مردم نذرهاشان را آورده و بین مردم تقسیم می‌کنند. این آیین چند سالی است که با حضور چند ده هزار نفری از بهبهان تا قدمگاه اتفاق می‌افتد. در محل قدمگاه سخنرانی، مداحی، عزاداری و برنامه های متعدد اجرا می شود. از صدا و سیمای خوزستان اهواز می‌آیند و برنامه‌ها را ضبط و به شکل مستقیم پخش می کنند. از سال 1390 یک گروه پیاده روی نیز از گرگان تا مشهد می‌آیند تا برای روز میلاد آقا امام رضا ع در مشهد باشند که ابتکار آن نیز در اختیار روحانیت محترم مسجد بلال بهبهان است.

✅ آیا تابلو و تاریخچه‌ای در مسجد زده شده است؟
✍️ اداره میراث فرهنگی در کنار مسجد تابلویی زده و مختصرا مکان را معرفی کرده است.

✅ در این مدت آیا برای معرفی قدمگاه کارهایی صورت گرفته است؟
✍️ در سال های اخیر برخی از علاقه مندان نکاتی مختصر در مورد قدمگاه نوشته اند. بنده نیز بارها مصاحبه‌های رادیویی انجام داده ام و با نوشتن متن های گوناگون، قدمگاه را در فضای مجازی معرفی کرده ام تا مردم این مکان را کامل تر بشناسند.

✅ آقای محمدیان در پایان گفت‌وگو اشاره بفرمایید از چه منابعی برای تحقیق قدمگاه امام رضا(ع) در بهبهان استفاده کرده‌اید؟
✍️ از کتاب های مختلفی که در باره مسیر عبور آقا امام رضا ع از مدینه به مرو نوشته شده و نیز منابع مکتوب محلی و مصاحبه های متعدد با معمرین و مقاله هایی که در باره جاذبه‌های گردشگری و معرفی بناهای تاریخی و مذهبی بهبهان نوشته شده استفاده کرده ام. مثل فارسنامه ناصری که توسط حاج میرزاحسن فسایی در عصر قاجاریه نوشته شده است و از کتاب‌های تاریخی دیگر و همچنین با تحقیقات میدانی از معتمدان اعم از پیرزن‌ها و پیرمردها در محلات مختلف بهره گرفته ام.

تهیه و تنظیم: آزیتا ذکاء