بیست و سوم ذی القعده، روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)

نقل کرده که برخی از افراد معتقدند آن حضرت در روز 23 ماه ذی القعده به شهادت رسیده است؛ اما در جامعه ی ما روز آخر ماه صفر به عنوان روز شهادت ایشان مطرح است. باید گفت این روز، روز زیارتی مخصوص....

چکیده
بیست و سوم ماه ذی القعده، روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام) است و زیارت آن حضرت در منابع روایی بسیار سفارش شده است.
در خصوص دلیل نامگذاری روز 23 ماه ذی القعده به نام «روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام) روایاتی وارد است که دلیل آن را شهادت امام رضا (علیه السلام) در این روز، ذکر کرده اند.
از جمله حکمت های نام گذاری این روز، تأکید و ترغیب به زیارت امام رضا (علیه السلام)، پی بردن مردم به ذات و مقام آن حضرت، نسبت به نقشی که ایشان در ایجاد مدینه رضوی و گسترش تشیع داشتند، می باشد.
کلیدواژه: امام رضا (علیه السلام)، بیست و سوم ماه ذی القعده، روز زیارتی مخصوص، ایجاد مدینه رضوی، ترویج تشیع.

مقدمه
ماه ذی القعده را که ولادت امام رضا (علیه السلام) در یازدهم ذی القعده و بنابر نقلی شهادت حضرت در بیست و سوم ذی القعده و نیز روز مخصوص زیارت ایشان در آن ذکر شده است را می توان ماه امام رضا (علیه السلام) نامید؛ زیارت آن حضرت در این ماه از دور و نزدیک بسیار سفارش شده و ثواب بسیاری دارد.
با توجه به منابع روایی می توان پنج روز را به عنوان روز زیارتی آن امام همام ذکر کرد: [1]
1- روز 11 ذی القعده، ولادت با سعادت امام رضا (علیه السلام)
2- روز 23 ذی القعده، (بنابر برخی روایات) شهادت امام رضا (علیه السلام)
3- روز 25 ذی القعده معروف به روز «دحوالارض»، روزی که خدای متعال زمین را گسترانید. عبادت در آن روز آثار و برکت های عظیم و بی مانندی دارد و زیارت امام رضا (علیه السلام) در آن روز افضل اعمال دانسته شده است.
4- تمام روزهای ماه رجب. [2]
5- روز آخر ماه صفر، روز شهادت امام رضا (علیه السلام)

البته در این میان، روز 23 ماه ذی القعده مورد سفارش ویژه است.

علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار در باب شهادت امام رضا (علیه السلام) نقل کرده که برخی از افراد معتقدند آن حضرت در روز 23 ماه ذی القعده به شهادت رسیده است.

هدف از این نوشتار بررسی اهمیت روز 23 ذی القعده و این که چرا این روز به نام «روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)» نامیده شده است؟

1- روایات روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)
در خصوص علت نامگذاری روز 23 ماه ذی القعده به نام "روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)" در منابع شیعه، روایاتی آمده است که در ذیل به آنها اشاره می شود:

• علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار در باب شهادت امام رضا (علیه السلام) نقل کرده که برخی از افراد معتقدند آن حضرت در روز 23 ماه ذی القعده به شهادت رسیده است؛ اما در جامعه ی ما روز آخر ماه صفر به عنوان روز شهادت ایشان مطرح است. باید گفت این روز، روز زیارتی مخصوص ایشان نامیده شده است. (مجلسی، بحارالانوار، ج99، ص43و44)
• برادر علامه حلى (رضی الدین حلی)، در کتاب العدد، روز بیست و سوم ماه ذی القعده را به عنوان یکی از روزهای شهادت امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است. (حلى، العدد القویه، ص275)
• سید ابن طاووس در کتاب الاقبال، روز بیست و سوم ماه ذی القعده را روز زیارتی امام رضا (علیه السلام) از دور و نزدیک معرفی کرده است. (ابن طاوس، إقبال الأعمال، ج 1، ص310)

2- حکمت نام گذاری روز 23 ماه ذی القعده به عنوان روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)
2-1- توجه دادن مردم به نقش امام رضا (علیه السلام) در ایجاد مدینه رضوی
یکی از حکمت های نام گذاری روز 23 ماه ذی القعده به نام "روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام)" می تواند توجه دادن مردم به ذات آن حضرت، نسبت به نقشی که ایشان در ایجاد مدینه رضوی داشتند، باشد.
امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) طی دوران اقامت خود در مرو، برای ترقی اندیشه و اعتقادات مردم خراسان بسیار تلاش نمودند و با مناظره های علمی با اهل کتاب و نحله های فکری گوناگون، موجبات اعتلای معرفت و بینش دینی این منطقه را که می توان از آن به عنوان «مدینه رضویه» نام برد، فراهم آوردند. آن حضرت، با تشکیل محافل علمی، کلامی و حدیثی به دفاع از اصول اسلام و فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) پرداختند و به شبهات و ایرادات فِرَق مختلف پاسخ دادند. (منتظرالقائم، تاریخ امامت، ص216) لذا مردم باید این مسئله را در نظر داشته و نسبت به زحمات ایشان قدردان باشند.

2-2- ترویج تشیع
با توجه به دوری مرقد مطهر حضرتش از خاستگاه اسلام و موطن ائمه (علیهم السلام) و مسلمانان یعنی مکه و مدینه و دشواری فراوان مسافرت و خطراتی که داشته، طبیعی و عادی است که در ترغیب و تشویق به زیارت آن حضرت تأکید زیادتری شود. (رکنی، شوق دیدار، ص69و68)
مردم خراسان که از پیش دوستدار خاندان رسالت بودند، پس از حضور آن حضرت محبت و ارادتشان به اهل بیت (علیهم السلام) و علویان بیشتر شد، به گونه ای که مدفن امام رضا (علیه السلام) یکی از پایگاه های مهم تشیع در طول تاریخ در آمد و بر تاریخ فرهنگ و هنر و اقتصاد ایران و تشیع تأثیر عمیقی نهاد. (منتظرالقائم، همان، ص217و218) از جمله روایاتی که بر زیارت امام رضا (علیه السلام) تأکید داشته و به حضور شیعیان اشاره دارد، روایت زیر می باشد.
محمّد بن یعقوب گفت: محضر ابى جعفر (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم زیارت حضرت رضا (علیه السلام) افضل است یا زیارت ابى عبدالله حسین بن على (علیهما السلام)؟ حضرت فرمودند: زیارت پدرم افضل است زیرا حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) را هر گروهى از مردم زیارت مى کنند ولى پدرم را زیارت نمى کند مگر شیعیان خاص و خالص ما. (ابن قولویه، کامل الزیارات، ص926)

با توجه به دوری مرقد مطهر حضرتش از خاستگاه اسلام و موطن ائمه (علیهم السلام) و مسلمانان یعنی مکه و مدینه و دشواری فراوان مسافرت و خطراتی که داشته طبیعی و عادی است که در ترغیب و تشویق به زیارت آن حضرت تأکید زیادتری شود.

2-3- قبول امامت امام رضا (علیه السلام) نشانه قبول امامت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)
از رحلت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تا زمان امام رضا (علیه السلام) انحرافات زیادی در دین اسلام به وجود آمد؛ حتی در مسیر مکتب تشیع نیز انحرافات متعددی به وجود آمد و فرقه های مختلفی مثل کیسانیه، زیدیه و واقفیه ایجاد شد. امام هشتم (علیه السلام) توانستند تمام خطوط منحرفه را ردّ و راه صحیح را نشان دهند. لذا کسانی که امامت این هشتمین پیشوای منصوب و منصوص از طرف خدا و رسولش را پذیرفتند، امامت بقیه ی ائمه اثنی عشر (علیهم السلام) را نیز قبول کردند و در مسأله ی ولایت به اسلام راستین و خالص راه یافتند. (ر.ک: رکنی، همان، ص69و68)
یعنی بعد از امام رضا (علیه السلام) دیگر در بین شیعه گروه انحرافی وجود ندارد و فرقه ای را نداریم که راهش را از تشیع صحیح جدا کرده باشد. هر کس امامت امام رضا (علیه السلام) را پذیرفته، تا امامت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را پذیرفته است.
مجلسی در بحارالانوار می نویسد: «از فرقه هاى شیعه تنها آنان که به امامت همه ائمه (علیهم السلام) اعتقاد دارند، به زیارت ایشان مى رفتند؛ چون هر کس به امامت آن حضرت اعتقاد داشت، به امامت ائمه پس از ایشان نیز معتقد بود و برخى از مذاهب که پس از ایشان به وجود آمد، به سرعت رخت بر بست.» (مجلسی، بحارالانوار، ج102، ص39)

از فرقه هاى شیعه تنها آنان که به امامت همه ائمه (علیهم السلام) اعتقاد دارند، به زیارت ایشان می رفتند؛ چون هر کس به امامت آن حضرت اعتقاد داشت، به امامت ائمه پس از ایشان نیز معتقد بود.

2-4- تأکید و ترغیب به زیارت امام رضا (علیه السلام)
زیارت امام رضا (علیه السلام) به حدی در روایات تأکید و ترغیب شده که از نظر تعداد، بعد از روایت های ثواب زیارتی حضرت سیدالشهدا (علیه السلام)، روایت های ثواب زیارتی امام رضا (علیه السلام) نسبت به دیگر ائمه (علیهم السلام) در جایگاه دوم قرار دارد. (با توجه به تعداد روایات معصومین در کتاب کامل الزیارات) این تأکیدها می تواند حکایت از توجه دادن شیعیان به آن حضرت با توجه به غریب بودن ایشان را داشته باشند.
فضائل زیارت امام رضا (علیه السلام) فراوان و بسیار شگفت انگیز است که به ذکر چند حدیث در این باره می پردازیم.

2-4-1- معادل حج
احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی: در کتاب حضرت ابی الحسن الرضا (علیه السلام) خواندم که آن حضرت مرقوم فرموده بودند: «برسان به شیعیانم که زیارت من نزد خدا معادل با هزار حج است.» وی می گوید: به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: معادل با هزار حج است؟! حضرت فرمودند: «بلی به خدا قسم؛ بلکه کسی که ایشان را زیارت کند در حالیکه عارف به حقش باشد ثواب هزار هزار (یک میلیون) حج به او داده می شود.» [3] (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج2، ص582)

2-4-2- برخورداری از مقام شهدای بدر
امام موسی کاظم (علیه السلام) فرمودند: «این پسرم (یعنی حضرت رضا (علیه السلام)) در سرزمینی به حالت غربت از دنیا میرود پس کسی که او را زیارت کند و تسلیم امرش بوده و به حقش عارف و آگاه باشد نزد خدا مقامش هم چون مقام شهدای بدر است.» [4] (ابن قولویه، کامل الزیارت، ص921)

2-4-3- بخشش گناهان
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «به زودی پاره ای از بدن من در زمین خراسان دفن می شود، هیچ غمگینی او را زیارت نمی کند، مگر آنکه خدا غمش را زائل می کند و هیچ گناهکاری او را زیارت نمی کند، مگر آنکه خدا گناهانش را می آمرزد.» [5] (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج2، ص258)

2-4-4- حرام شدن آتش جهنم
امام هادی (علیه السلام) فرمودند: «آگاه باشید کسی که او را {امام رضا (علیه السلام)} زیارت کند و در این راه قطره ای از آسمان بر او اصابت کند، خداوند جسد او را بر آتش جهنم حرام خواهد کرد.» [6] (حرعاملی، وسائل الشیعه، ج14)

2-4-5- مورد شفاعت قرار گرفتن
امام رضا (علیه السلام) فرمودند: «هر کس مرا در سرزمینی که دور از خاندانم است زیارت کند روز قیامت در سه جایگاه حساس به فریادش می رسم تا از هراس های آن نجاتش بخشم: 1) هنگام دادن نامه های اعمال به دست راست و چپ مردم، 2) هنگام عبور از صراط، 3) هنگام سنجش اعمال». [7] (مجلسی، همان، ج102، ص23)

امام موسی کاظم (علیه السلام) فرمودند: «این پسرم (یعنی حضرت رضا (علیه السلام)) در سرزمینی به حالت غربت از دنیا میرود پس کسی که او را زیارت کند و تسلیم امرش بوده و به حقش عارف و آگاه باشد نزد خدا مقامش همچون مقام شهدای بدر است».

نتیجه:
روز بیست و سوم ماه ذی القعده سال 230 ﻫ.ق، بنابر قولى شهادت حضرت رضا (علیه السلام) است؛ این روز به روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه السلام) نام گذاری شده، و زیارت آن حضرت در این روز مستحب است.
تأکید و سفارش ائمه (علیهم السلام) برای زیارت امام رضا (علیه السلام) با توجه به دوری مرقد مطهر حضرتش از موطن ائمه (علیهم السلام) و دشواری فراوان مسافرت و خطراتی که داشته می تواند حاکی از حکمت هایی باشد که به مرور زمان بر همگان آشکار گردید.
از جمله حکمت ها تأکید و ترغیب به زیارت امام رضا (علیه السلام)، پی بردن مردم به مقام و منزلت آن حضرت، نقشی که ایشان در ایجاد مدینه رضوی و گسترش تشیع داشتند، می باشد. همچنین قبول امامت آن حضرت، به منزله قبول امامت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده و بدین ترتیب راه انحراف در شیعه اثنی عشری بسته شد.


فهرست منابع
1- إقبال الأعمال، ابن طاووس، على بن موسى، تهران، چاپ دوم، دارالکتب الإسلامیه، 1409ﻫ.ق.
2- بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر، تهران، اسلامیه، بی تا؛ ترجمه جلد68و67، ترجمه ابوالحسن موسوی همدانی، تهران، کتابخانه مسجد ولی عصر، 1363.
3- تاریخ امامت، منتظرالقائم، اصغر، بی جا، معارف، 1386.
4- شوق دیدار (پیرامون زیارت)، رکنی، محمدمهدی، سوم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1379.
5- العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، حلى، على بن یوسف، قم، کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، 1408ق.
6- عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، تهران، جهان، 1378؛ ترجمه محمدتقی آقا نجفی اصفهانی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا.
7- کامل الزیارات، ابن قولویه، جعفر بن محمد، ترجمه ذهنى تهرانى، تهران، انتشارات پیام حق، 1377.
8- من لایحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، سوم، قم، مؤسسه انتشاراتی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1405ق.
9- وسائل الشیعه، حرعاملی، محمد بن حسن، قم، انتشارات آل البیت (علیهم السلام)، 1409ق.


-------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
1. علامه مجلسی می گوید: زیارت حضرت رضا (علیه السلام) در روزهای مقدس اسلامی افضل است؛ خصوصاً روزهایی که اختصاص به آن حضرت دارد. مثل روز ولادت (11 ذی القعده) و روز شهادت آن حضرت (مطابق مشهور آخر ماه صفر) سپس از کتاب اقبال مرحوم سید بن طاووس استحباب زیارت آن حضرت را در روز 23 ذی القعده (طبق روایتی روز شهادت آن حضرت) نیز نقل می کند و در پایان می نویسد: استحباب زیارت آن حضرت در ماه رجب گذشت. (مجلسی، بحارالانوار، ج99، ص43و44)
2. چنانکه از اخبار بر می آید، با فضیلت ترین اعمال ماه رجب، زیارت امام رضا (علیه السلام) است، بلکه زیارت امام رضا (علیه السلام) در ماه رجب از زیارت تمام ائمه (علیهم السلام) افضل است. راوی می گوید: از امام جواد (علیه السلام) پرسیدم: مردی حَجة الاسلام را بجا آورد و عمره تمتع را هم بجا آورد، و رفت به مدینه، قبر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) را زیارت کند. بعد آمد خدمت شما و شما را زیارت کرد، در حالیکه عارف به حق شما بود و می دانست که تو حجت خدایی بر خلق او، و به کربلا رفت قبر حسین (علیه السلام) را زیارت کرد و نیز قبر موسی بن جعفر (علیه السلام) را هم زیارت کرد و برگشت به سوی سرزمین خود. سال بعد هم خداوند، حج را روزی او گردانید؛ یعنی می تواند به حج برود. آیا در این سال حج بجا آورد یا برود به خراسان به زیارت قبر پدر بزرگوارت، کدام افضل و برتر است؟ فرمود: زیارت پدرم امام رضا (علیه السلام) افضل و برتر است که البته باید در ماه رجب باشد. (همان، ج102، ص37)
3. أَبْلِغْ شِیعَتِی أَنَّ زِیَارَتِی تَعْدِلُ عِنْدَ اللهِ تَعَالَى أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ یَعْنِی ابْنَهُ أَلْفَ حَجَّةٍ قَالَ إِی وَ اللهِ وَ أَلْفَ أَلْفِ حَجَّةٍ لِمَنْ زَارَهُ عَارِفاً بِحَقِّه‏.
4. إنَّ إبنی هذا یموتُ فی أرضِ غُربَة، فَمَن زارَهُ مسلّماً لِأمرِهِ عارفاً بِحَقِّهِ کانَ عندَ اللهِ عَزَّوجَلَّ کَشُهداءِ بدر‏.
5. سَتُدْفَنُ بَضْعَةٌ مِنِّی بِخُرَاسَانَ مَا زَارَهَا مَکْرُوبٌ إِلَّا نَفَّسَ اللهُ کُرْبَتَهُ وَ لا مُذْنِبٌ إِلَّا غَفَرَ اللهُ‏ ذُنُوبَهُ‏.
6. ألا وَ مَن زارَ فأصابه فی طریقهِ قطرة من السماء حرم الله جسده علی النّار‏.
7. مَن زارَنی علی بُعدِ داری، أتَیتُهُ یَومَ القیامةِ فی ثلاثِ مَواطِنَ حَتّی اُخَلِّصَهُ و مِن أهوائِها: إذا تَطایَرَتِ الکُتُبُ یَمیناً و شِمالاً وَ عِندَ الصّراطِ و عندَ المیزانِ‏.

بیشتر بخوانید:

- در آستانه 23 ذی القعده/ ویژه نامه چندرسانه ای «روز زیارتی حضرت رضا علیه السلام»