خدمت بدون مرز/ گونه‌شناسی عرصه‌های خدمت به امام رضا -علیه‌السلام- در گفتگو با حجة‌الاسلام ماندگاری

از نظر جنابعالی آیا خدمت به حضرت رضا -علیه‌السلام- در بعد جغرافیایی در سطح کشور، جهان اسلام و یا در کل دنیا قابل توسعه است یا خیر؟
اعتقاد من بر این است که اگر واقعا تاریخ اهل بیت نشان می دهد که اهل بیت در چهار دیواری شهرشان و منزلشان خدمت می کردند ما هم بیاییم بعد از شهادتشان در حرم مطهرشان خدمت را محدود کنیم.

مثلا بگوییم وجود نازنین پیامبر اکرم فقط خدماتشان مربوط به طایفه بنی هاشم بوده یا فقط برای اهل مدینه بوده است و به جای دیگر کاری نداشتند؛ امیرالمومنین فقط در مدینه یا کوفه بودند؛ اهل بیت هر کدامشان در شهرهایی که زندگی می کردن،. نه از منابع دینی ما و نه از برداشت های عقلی ما این ضیق در مفهوم خدمت اصلا استفاده نمی شود. ما معتقدیم خدمت و خدمت آستان قدس رضوی مثل خدمت خود اهل بیت مرز جغرافیایی نمی شناسد.
همه ی عالم نه تنها فقط عالم مادی بلکه عالم معنوی هم، چون ما اعتقاد داریم «بیمنهم رزق الوراء» به یمن وجود این‌ها خدا به همه عالم رزق می دهد یک وقت می گویند که ما از بعد نظری قبول داریم که خدمت محدود به محدوده جغرافیایی نیست اما امکانات ما بیشتر از این نیست که بحث دیگری است.

بگویند ما در واقع عمل، بیشتر از این را نمی توانیم و شاید بعضی از محدودیت ها روی این حساب مواجهه با واقعیت ها باشد قبول می کنیم؛ اما فکر نمی کنم کسی این حرف را بزند که در بعد نظری هم ما قائلیم آستان قدس مکلف به چهار دیواری حرم است نهایتش مشهد و نهایت نهایتش خراسان حالا یک زمان خراسان بزرگ بوده است و حالا فقط خراسان رضوی. نه! هیچ کس از لحاظ نظری به اعتقاد حقیر قایل به این معنا نیست چون این معنا منطقی نیست. نه منطقی است و نه دینی.


با نگاه به منابع دینی این برداشت را می‌کنیم که خدمت یعنی از دارایی‌های خودمان برای گره‌گشایی استفاده کردن. هر کسی از دارایی‌ها و داشته‌های خودش استفاده بکند. خدمت فرهنگی معنایش این‌است که ما باید به واسطه حرم عالم آل پیغمبر مردم را در نقطه‌ای هستند، ارتقای فرهنگی دهیم.
 
بفرمایید گونه شناسی عرصه های خدمت به امام رضا –علیه‌السلام- از نظر شما چیست؟
خدمت را ما اول معنا کنیم. خدمت ریشه ی دینی‌اش در بحث صدقه است. «خذ من أموالهم صدقة تطهرهم». ریشه دینی اش در بحث انفاق است. «إن رحمة الله قریب من المحسنین». ریشه دینی اش احسان است. صدقه است. یاری رساندن است به اهل ایمان و اهل اسلام و به طور کلی مخلوقات خدا. با نگاه در منابع دینی این برداشت را می‌کنیم که خدمت یعنی از دارایی‌های خودمان برای گره‌گشایی استفاده کردن. هر کسی از دارایی‌ها و داشته‌های خودش استفاده بکند. لذا می‌گوییم آقایان پولدارها شما داراییتان پول است اما آقایان علما شما داراییتان علم است.
«زکاة العلم نشره». آقایان آبرودارها شما داراییتان آبرویتان هست با آبرویتان گره باز کنید. پس خدمت یعنی گره گشایی. یک طرف این گره گشایی دارایی خادم است یک طرفش نیاز آن کسی است که خدمت به او می شود. از سوی دیگر از آنجا که لطف خدا للعالمین است همین لطف را به پیغمبر هم می دهد.
امام رضا را در زیارت جامعه کبیره چگونه معرفی می کنیم؟ «الرحمه الموصوله». شما رحمتی هستید که بی نهایتید و بی پایان. یعنی هم از لحاظ بعد عمق‌اش بی‌نهایتید و هم از لحاظ توان زمانی بی‌پایان هستید. پس اگر واقعا قائلیم که وجود مبارک امام رضا و اهل بیت -علیهم‌السلام- بی‌نهایتند، آستان قدس هم باید تا می‌تواند نگاهش به خدمت نگاه بی‌نهایتی باشد.

اصلا حد برایش نگذارد. نه حد جغرافیایی، نه حد کمی و نه حد کیفی. اما این خدمت ها در چه بعدهایی است؟ همانطور که گفتم در حد مقدوراتمان. مثلا یکی از ابعاد خدمت آستان قدس رضوی که به اعتقاد بنده باید سرلوحه خدمات باشد خدمت علمی و فرهنگی است. چون ما قائلیم ایتام آل‌محمد –صلی‌الله‌علیه‌وآله- بیش از آنکه نیازمند مادی‌اند نیازمند فرهنگی و معنوی‌اند. یک جمله یاد کنم از علامه محمد تقی جعفری که در روایات هم داریم، ایشان می‌فرمودند اگر یک هزارم پولهایی که خرج شکم های گرسنه می‌شود خرج روح های گرسنه می‌شد ما دیگر شکم گرسنه هم نداشتیم.
با اینکه می‌گویند میلیون ها نفر گرسنه در سرتاسر جهان داریم ما معتقدیم که فقر فرهنگی خیلی بیشتر است لذا اگر حضرت آقا ماموریت جدید آستان قدس را خدمت فرمودند باید سرلوحه‌ی خدمات خدمت فرهنگی باشد.

خدمت فرهنگی هم معنایش این است که ما باید به واسطه‌ی حرم عالم آل پیغمبر مردم را در هر نقطه‌ای هستند ارتقای فرهنگی دهیم. ورودی های حرم باید خیمه ی معرفت باشد که زائر عارفا به حقه وارد حرم شود. اگر کل مشهدی‌ها و استان خراسان هستند باید خدمت فرهنگی به این‌ها بیش از همه باشد. پس مرحله اول خدمت فرهنگی است و مرحله‌ی دوم خدمت اقتصادی است. بنده سرلوحه‌ی خدمت را خدمت فرهنگی می‌دانم و اولویت دوم را به خدمت اقتصادی می‌دهم. خدمات دیگر را باید زیر مجموعه این‌ها قرار دهیم.
چون می‌خواستم خدمت سیاسی بگویم ولی خدمت سیاسی هم خدمت فرهنگی است. صفات ائمه را در جامعه کبیره نگاه کنید بر اساس این صفات ما باید خدمت بکنیم: «و ساسة العباد»، «و ارکان البلاد»، «و أمناء الرحمن»، «و سلالة النبین»، «و صفوة المرسلین». من فکر می‌کنم زیارت جامعه کبیره یک منبع عظیم بیان خدمت فرهنگی و چگونگی آن است.
حالا در هر کدام از این دو نوع خدمت یک دو طرفی داریم یک: در خدمت فرهنگی یک منبع غنی خود معارف امام رضا و اهل بیت را داریم اما از این طرف هم منبع غنی حوزه‌های علمیه را داریم. ما باید بتوانیم آن هایی که دارایی‌های فرهنگی دارند در این آستان جذبشان کنیم تا بتوانیم محصولات فرهنگی به مخاطبان عرضه کنیم.

چشمه اصلی اینجاست ولی یکی می‌خواهد از این چشمه سقایت کند. در خدمت اقتصادی هم آستان قدس باید از این طرف چشمه‌های جوشان مالی را جمع کند. کسی که خدمت می‌کند به این خدمت کردن نیاز دارد. کسی هم که به او خدمت می‌شود به این خدمت احتیاج دارد. در زمان اهل بیت هم من فکر می‌کنم خادم‌ها همان واسطه‌ها بوده‌اند.

شما در این زمینه نقش واسطه گری برای آستان قدس قائلید یا تصدی گری؟
بدون شک واسطه‌گری. درست است که آستان قدس وصل به منبع لایزال امام رضا است ولی قطعا باید کسی بیاید و معارف امام رضا را بیان کند پس آستان قدس باید بهترین حلقه وصل باشد. حضرت علی –علیه‌السلام- می‌فرمایند سعادت و کمال یک جامعه در تعامل چهار گروه است: یکی غنی و فقیر علمی و یکی غنی و فقیر اقتصادی. حضرت می‌فرمایند غنی علمی یعنی عالمان و علما بخل نورزند. فقیر علمی هم پرسشگر باشد؛ اینجا باید حتما سوال کند. پس آستان قدس رضوی باید یک کاری کند که آن‌هایی که نیازمند معارف‌اند پرسش‌ها را بیاورند اینجا. از آنطرف تمام دارایی‌های علمی را بیاوریم. یک بزرگی می‌گفت در آستان قدس در هر ساعت و هر روز یک غدیر باید اتفاق بیفتد. غدیر پیغمبر چه کار کردند؟ تشنگان را جمع کردند جلو رفته‌ها برگردند عقب رفته‌ها بمانند. تشنگان را جمع کردند و از منبع لا یزال الهی، منبع و چشمه معرفی کردند.
تشنه چشمه می‌خواهد. پس آستان قدس باید هنر داشته باشد به صورت حضوری و غیر حضوری حقیقی و مجازی خدمت فرهنگی ارائه دهد. در صحن قدس و صحن جمهوری و حرم و رواق بنشینند و از طریق شبکه‌های مجازی و ماهواره و تلویزیون و شبکه‌های مختلف تشنگان فرهنگی را جمع کند چشمه‌ها را هم جمع کنند. پیوند بین تشنه‌ها و چشمه‌ها. چشمه‌ی اصلی اینجاست ولی یکی می‌خواهد از این چشمه سقایت کند به مردم. در خدمت اقتصادی هم آستان قدس باید از این طرف چشمه‌های جوشان مالی را جمع کند. این جمع‌آوری از طریق وقف است، از طریق سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی است واز طریق فکرهای اقتصادی است.
یک بار یک شبهه‌ای را در مملکت انداختند و گفتند که چرا حرم‌ها را اینقدر زیباسازی می‌کنند، توسعه می‌دهند، حرم اینقدر می‌سازند؟ من توفیق داشتم در تلویزیون بگویم که کجای عالم دیدید بگویند دانشگاه چرا می‌سازند یکی دانشگاه‌سازی اعتراض ندارد و یکی درمانگاه‌سازی. ما در زیارت جامعه کبیره می‌گوییم: «بموالاتکم علمناالله معالم دیننا و أصلح ماکان فسد من دنیانا». حرم اهل بیت، مساجد، حسینیه‌ها، حرم امام‌زادگان هم دانشگاه است هم درمانگاه. پس ما باید اول خوب جذب بودجه بکنیم برای دانشگاه و درمانگاه. برکتش با امام رضا. به این موجودی اکتفا نکنیم چون این موجودی باشد ببخشید مجبوریم سفره‌مان صد نفر باشد و برای صد و یک نفر کشش ندارد. پس در خدمت فرهنگی و خدمت اقتصادی آستان قدس باید اولا برود چشمه ایجاد کند در هر دوی این‌ها و تشنه بیابد. ثانیا پیوند ایجاد کند بین چشمه‌ها و تشنه‌ها. همین جا یک نکته‌ای را بگویم؛ من خودم مبلّغ آستان قدسم. تقریبا 15 سالاست خداوند توفیق داده است.
اما آیا چشمه‌های مملکت محدود به این‌هایی هستند که الان دارند در آستان قدس خدمات علمی می‌دهند؟ قطعا نیستند. ما خیلی بیش‌تر از این‌ها چشمه داریم و آیا تشنه‌ها همین‌هایی هستند که الان در حرم‌اند و مخاطب شبکه‌ی رضوی تی وی اند؟ قطعا بیشتر هستند.
چشمه‌ها باید بیش‌تر و متنوع‌تر و متعددتر و جوشان‌تر بشوند. یعنی برای من هم به عنوان مبلّغ آستان قدس باید آموزش ضمن خدمت بگذارند که شما اگر قرار است سال آینده اینجا منبر بروی باید این مباحث را ارتقاء دهید و تعارف هم نداریم. اینجا آستان قدس رضوی است. اینجا یک جای معمولی نیست که هر کسی با اطلاعاتش بیاید و اطلاعاتی را به مردم بدهد.


نمودها و مصادیق خدمت به ائمه با توجه به تاریخ زندگی این بزرگواران چه مواردی بوده‌است؟ چه کسانی چنین خدماتی ارائه می‌داده‌اند؟
خیلی سوال خوبی است. خود ائمه نیاز نداشتند. ما خدمت را گفتیم هر وقت مطرح می‌کنیم یک طرف داراست یک طرف هم نیازمند. اهل بیت نیازمند نبودند. ما در خدمت به ائمه خودمان نیازمند بودیم به آن خدمت. البته در اصل خدمت هم اینجوری است. کسی که خدمت می‌کند به این خدمت‌کردن نیاز دارد، کسی هم که به او خدمت می‌شود به این خدمت‌شدن احتیاج دارد. در زمان حیات اهل بیت هم من فکر می‌کنم خادم‌ها همان واسطه‌ها بودند چون اهل بیت چشمه بودند و خادم می‌آمده محضر اهل بیت خدمت می‌کرده‌است.
یا خودش به عنوان تشنه از آن چشمه بهره‌مند بوده‌است و یا واسطه می‌شده از آن چشمه آب برمی‌داشته به تشنه‌ها می‌داده است. شاگردان مکتب امام صادق مثلا محمد بن مسلم مثلا زراره بن اعین. یاران امام رضا مثلا اباصلت که راوی حدیث بودند این‌ها در واقع خادم امام بودند. در واقع خدمات، این چشمه‌ها را به تشنه‌ها می رساندند.حالا خودشان هم من جمله تشنه‌ها بودند. لذا ما در زمان اهل بیت هم داریم خادم‌هایی که حتی در خانه‌شان خدمت می‌کردند ولی در واقع به اهل بیت خدمت نمی‌کردند بلکه به خودشان داشتند خدمت می‌کرده‌اند.

شبکه مفاهیم مرتبط با خدمت در آستان امام رضا شامل چه مواردی است؟ چگونه می‌توان این مفاهیم رادر راستای توسعه مفهوم خدمت به کار گرفت؟
با این دو ساحتی که برای خدمت مطرح کردیم همه‌ی خدمت‌ها را آوردیم در دو بخش یکی خدمت فرهنگی که علمی و تبلیغی و سیاسی و بصیرتی و این‌ها همه می‌شود زیرمجموعه خدمت فرهنگی. یکی خدمت اقتصادی که این همه اشتغال‌زایی و خدمات چه خدمات فروشگاه‌ها و کتاب‌ها که همه‌ی این‌ها می‌رود جزو خدمت اقتصادی که بعضی‌های آن مشترک‌اند. با این نگاه ما باید با همین کارشناس‌هایی که داریم بیاییم نمادها را در بیاوریم. الان نماد معروف در خدمت اقتصادی وقف و نذر است.
همینکه آدم ها می‌آیند یک ساعت در هفته‌ی خود را اینجا وقف می‌کنند. اینجا خادم می‌شوند. یکی ملک خود را وقف می‌کند. یکی انتفاعش را وقف می‌کند و انواع وقف‌هایی که هست. نذورات هم همینطور. خیرات هم همینطور. این‌ها در وقف و نذر اقتصادی است. اما در خصوص خدمات فرهنگی ما کمتر به آن توجه کردیم. یعنی ما همین نذر و وقف را درخدمات فرهنگی هم داریم؛ عالمی می‌گوید من وقف کرده‌ام سالی ده روزم حرم امام رضا منبر بروم. این وقف است. نذر کردم. خودم را وقف کردم. خودم را نذر کردم.