آنچه قطعی و مسلم است اینکه بصره، ارجان، نیشابور و سرخس از جمله شهرهایی است که بی گمان حضرت امام رضا(ع) از آن‌ها عبور کردند. شواهد به گونه ای است که با قاطعیت می توان درباره این موضوع اظهارنظر کرد. ولی درباره بقیه شهرها نمی توان با قاطعیت نظر داد.
- خبرگزاری تسنیم: در مورد مسیر حرکت کاروان امام رضا (ع) نقل های مختلفی بیان شده است. از نظر تاریخی کدام یک از این نقل ها قابل استناد است؟
استاد رجبی دوانی: متأسفانه هیچ روایتی را درخصوص مسیر حرکت امام(ع) به سمت مرو را نمی توانیم به طور قطعی بپذیریم. در منابع تاریخی و روایات آمده است که مأمون هیئتی را به سرپرستی یکی از سرداران برجسته خود به نام رجاءبن ابی ضحاک به سوی مدینه فرستاد تا امام رضا(ع) را به سوی مرو بیاورد. طبق نقل منابع، مأمون به رجاء سفارش کرد که امام را از مراکز شیعه نشین عبور ندهد تا مردم آن مناطق از آن حضرت استقبال نکنند و بر شیفتگی‌شان نسبت به ایشان افزوده نشود.
اما در مجموع چند روایت درباره مسیر حرکت آن حضرت بیان شده است. یکی از آن‌ها روایت شیخ صدوق است که درباره مسیرهای عبوری امام رضا(ع) در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) نوشته است که حضرت را از حجاز به سوی بصره عبور دادند و از آنجا حضرت را به اهواز بردند و از این شهر به سوی رامهرمز و از آنجا به سوی ارجان (بهبهان کنونی) حرکت دادند. شیخ صدوق در ادامه می نویسد: امام رضا(ع) از بهبهان وارد استان جبل (لرستان فعلی) شدند و از آنجا به قم رسیدند و از آنجا به ری و از شهرری به نیشابور و از این شهر به توس و از آنجا به سرخس و از شهر سرخس هم وارد مرو پایتخت مأمون شدند. اما به نظر می‌رسد این نقل با سفارش ها و تاکیدات مأمون مبنی بر عبور ندادن امام(ع) از شهرهای شیعه نشین که قم در ایران مهم ترین این شهرها بود، سازگار نیست. گفته شده وقتی امام وارد قم شدند، مردم آن شهر از امام استقبال عجیب و باشکوهی کردند. حتی خاندان‌های معروف اصرار داشتند که امام را مهمان خود کنند و نقل شده است که امام رضا(ع) همان جمله ای را که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هنگام ورود به مدینه گفتند، تکرار کردند و ناقه ایشان در جایی فرود آمد و حضرت در آن منزل وارد شدند که از دیرباز تاکنون آن مکان که گفته می شود، امام رضا(ع) در آن ساکن بودند مشهور بوده و الان مدرسه علمیه رضویه در آنجا تاسیس شده است. اما برخی از محققان قسمت اول نقل شیخ صدوق را می پذیرند و قسمت دوم را نمی پذیرند و می گویند که امام از استان جبل عبور نکردند. بلکه وارد استان یزد شدند و از برخی شهرهای این منطقه عبور و به خراسان عزیمت کردند. قسمت ورود به خراسان را هم که شیخ صدوق نقل کرده است، می پذیرند.
نقل دومی هم درباره مسیر عبور امام رضا(ع) از مدینه به مرو وجود دارد که طبق این نقل امام رضا(ع) وارد شهر بصره شدند، این شهر عراق برخلاف امروز که اغلب ساکنان آن را شیعیان تشکیل می دهند، در گذشته به عثمانی بودن شهرت داشت و مردم آن میانه ای با اهل بیت علیهم السلام نداشتند و هواخواه عباسیان بودند. پس از ورود حضرت رضا(ع) به بصره، ایشان را به بغداد عزیمت دادند و از آن شهر ایشان وارد خاک ایران شدند.
این نقل به نظر صحیح نمی آید چون بغداد بالا تر از خوزستان ایران قرار داشته و بعید است که ایشان از بغداد وارد خوزستان شده و از ارجان عبور کرده باشند. به نظر بیشتر محققان حضرت وارد شهر قم نشدند چون در آن زمان کوفه و قم دو شهر مشهور شیعه نشین بود و محبان اهل بیت علیهم السلام در آن شهرها ساکن بودند. هدف مأمون آن بود که امام رضا(ع) را از شهرهایی عبور دهند که مهم نباشد و مردمان آن هم نسبت به امام رضا(ع) و اهل بیت علیهم السلام معرفتی نداشته باشند. به همین دلیل به نظر می رسد که آن حضرت از بصره وارد ایران شدند، از شلمچه عبور کردند و پس از ورود از اهواز وارد رامهرمز و ارجان شدند و از آنجا به استان یزد عزیمت کردند و پس از عبور از ابرقو به استان سمنان کنونی (قومس) وارد و از آنجا وارد شهر نیشابور شدند و بقیه مسیر را به سوی مرو ادامه دادند. درمجموع آنچه قطعی و مسلم است اینکه بصره، ارجان، نیشابور و سرخس از جمله شهرهایی است که بی گمان حضرت امام رضا(ع) از آن‌ها عبور کردند. شواهد به گونه ای است که با قاطعیت می توان درباره این موضوع اظهارنظر کرد. ولی درباره بقیه شهرها نمی توان با قاطعیت نظر داد.
نیشابور در آن زمان در کنار شهر بغداد جزو مهم ترین مراکز علمی جهان اسلام محسوب می شد. اگرچه اغلب مردم آن اهل تسنن بودند. فقط 24هزار نفر راوی حدیث و عالم از امام رضا(ع) حدیث سلسله الذهب را ثبت و ضبط و نقل کرده اند. در تاریخ آمده است که این افراد قلم و دوات و کاغذ آماده کرده بودند تا حدیث حضرت رضا(ع) را بشنوند. این دانشمندان اهل تسنن نیشابوری حدیث حضرت(ع) را ثبت و ضبط و نقل کردند و به امام رضا(ع) هم علاقه داشتند.
گفته شده است وقتی به خواست مردم، امام رضا(ع) برقع (نقاب) را از چهره خود برداشتند، مردم با مشاهده سیمای نورانی ومقدس حضرت(ع) چنان منقلب و هیجان زده شدند که یا می گریستند یا بر سر و صورت خود می زدند. حتی گفته شده است عده ای از هوش رفتند. این نوع احساسات و این نوع استقبال در نیشابور در هیچ شهر و مکان دیگری تکرار نشد. این واکنش ها میزان علاقه مردم ایران و اهالی نیشابور آن زمان را به حضرت رضا(ع) نشان می دهد.
خواندن حدیث سلسلةالذهب و استقبال مردم از آن احتمالا اسباب تشویش و نگرانی حکومت را فراهم کرد. گفته شده است رجاء بن ابی ضحاک که سرپرست هیئت همراه امام رضا(ع) در سفر از مدینه به مرو بود، به شدت تحت تاثیر معنویت امام(ع) و استقبال مردم از ایشان قرار گرفته بود او وقتی این موارد را به مأمون گزارش داد از نقل های تاریخی برمی آید که مأمون از این گزارش ها تعجب نکرد چون پیش بینی این حوادث را می‌کرد.
بیشتر بخوانید
